تحلیل همکاری میان ایران و ترکمنستان در صادرات گاز به اروپا از طریق خط لوله نوباکو: چارچوب نظریه بازی همکارانه

امیر جعفرزاده^[1]، عباس شاکری^[2]، فرشاد مومنی^[3]، قهرمان عبدلی^[4]

تاریخ دریافت: 31/06/1393                                                                                    تاریخ پذیرش: 13/11/1393

چکیده

ایران غنی ترین کشور از حیث برخوردار بودن از ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی است. برای گاز طبیعی، استفاده‌های متعددی وجود دارد که یکی از آنها صادرات است. پیش از تحریم‌ها در سال‌های اخیر، بحث صادرات گاز طبیعی ایران به کشورهای اروپایی مطرح بود. یکی از پروژه‌های مهم در همین زمینه،‌ پروژه خط لوله نوباکو بوده است. ساخت خط لوله نوباکو از کشور ترکیه تا کشورهای اروپایی تا یک سال دیگر نهایی می‌شود. همچنین، افق روشنی در خصوص برطرف شدن تحریم ایران وجود دارد. در این شرایط بررسی الحاق ایران به پروژه خط لوله نوباکو، موجب چشم‌اندازی مثبت از آینده است. کشورهای اروپایی جهت تأمین عرضه خط لوله نوباکو، گزینه های مختلفی را مطرح کرده‌اند که ایران و ترکمنستان از گزینه‌های اصلی هستند. بررسی نحوه رقابت و همکاری میان این دو کشور با توجه به شرایط ذخایر و تولید گاز و همچنین قدرت چانه زنی آنها در خصوص این پروژه، هدف این مقاله است. تاکنون هیچ مطالعه‌ای وجود ندارد که به طور خاص در زمینه خط لوله نوباکو از طریق رویکرد نظریه بازی‌های همکارانه انجام شده باشد. در حالی که رفتار ایران و ترکمنستان به عنوان تأمین کنندگان گاز این پروژه، استراتژیک بوده و با رویکرد نظریه بازی‌ها کاملاً همخوانی دارد. در مقاله پیش رو با رویکرد نظریه بازی همکارانه با توجه به دو روش ارزش هسته و ارزش شپلی امکان تشکیل ائتلاف نهایی و ائتلاف‌های دیگر و همچنین قدرت چانه زنی این کشورها بررسی می‌شود. نتایج این تحقیق، نشان می‌دهد قدرت چانه‌زنی ایران از ترکمنستان بیشتر بوده و به دلیل شرایط استراتژیک و توان تولید دو کشور،‌ امکان همکاری میان این دو کشور وجود دارد و ایران به دلیل بیشتر بودن قدرت چانه‌زنی، نقش مهم و فعالی را در تشکیل این همکاری می‌تواند ایفا کند.

طبقه­بندیJEL: C78, C71, Q40

واژه‏های کلیدی: صادرات گاز، نظریه بازی‌ همکارانه، ارزش هسته و شپلی، خط لوله نوباکو، ایران و ترکمنستان

1- مقدمه

مصرف ﮔﺎزﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻓﺮاواﻧﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺗﻮزﻳﻊ آن در ﺟﻬﺎن، ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻮدن ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎی اﺳﺘﺨﺮاج، ﻗﺎﺑﻞ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﻗﻴﻤﺖ آن ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﻧﻮاع اﻧﺮژی ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ آن، اﻳﺠﺎد آﻻﻳﻨﺪﮔﻲ زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻤﺘﺮ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻮﺧﺘﻬﺎی ﻓﺴﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪای در ﺣﺎل اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻧﺮژی، ﮔﺎزﻃﺒﻴﻌﻲ، اﻧﺮژی ﺑﺮﺗﺮ در ﻗﺮن 21 ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و در ﺻﻮرت ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژی و اﻳﺠﺎد زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ از آن در واﺣﺪﻫﺎی ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﺮآوردهﻫﺎی ﺑﺎ ارزش و ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﻫﻤﭽﻮن GTL و ﻧﻴﺰ در ﺻﻮرت ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﻨﺎوری ﭘﻴﻞﻫﺎی ﺳﻮﺧﺘﻲ، اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﭘﺎک در ﻗﺮن ﺣﺎﺿﺮ دو ﭼﻨﺪان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺼﺎرف ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻧﺮژی، ﮔﺎزﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺎده ﺧﺎم -ﺑﻪ وﻳﮋه در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﭘﺘﺮوﺷﻴﻤﻲ- از ﻣﺼﺎرف ﻏﻴﺮاﻧﺮژی ﭼﺸﻤﮕﻴﺮی ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ. از این رو ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﮔﺎزﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻧﻔﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ و در پی آن،‌ تجارت گاز طبیعی در دنیا، از اهمیت روزافزونی برخوردار شده که موجب تمرکز کارشناسان در این حوزه شده است.

یکی از مهمترین مناطقی که پیش بینی می‌شود مصرف گاز طبیعی آن افزایش یابد،‌ اروپا است که بحث تأمین گاز مورد نیاز مصرفی این منطقه در آینده با چالش هایی روبرو خواهد بود. کشورهای اروپایی جهت غلبه بر چالش های موجود بر سر تأمین گاز طبیعی مورد نیاز خود به اجرای پروژه های واردات از طریق خط لوله و گاز مایع شده (LNG) مبادرت کرده‌اند. یکی از مهم­ترین پروژه هایی که جهت تأمین گاز مورد نیاز این منطقه در حال انجام است،‌ پروژه خط لوله نوباکو است که تا سال 2018، زیرساخت های آن به اتمام خواهد رسید اما بحث بر سر کشور تأمین­کننده گاز طبیعی این پروژه،‌ همچنان پابرجا است.

کشورهای ایران و ترکمنستان از مهمترین کشورهایی هستند که بحث حضور آنها به عنوان تأمین کنندگان اصلی پروژه مطرح می‌باشد. در این مقاله،‌ با توجه به چشم انداز تقاضای گاز طبیعی اروپا و ارائه اطلاعاتی از وضعیت انرژی به خصوص گاز طبیعی کشورهای ایران و ترکمنستان،‌ به تحلیل همکاری میان این دو کشور با رویکرد نظریه
 بازی­های همکارانه پرداخته می­شود. 

2- مطالعات انجام شده

تاکنون مطالعه‌ای انحصاری در خصوص صادرات گاز ایران و ترکمنستان به اروپا از طریق خط لوله نوباکو در چارچوب نظریه بازی انجام نشده است اما برخی مطالعات در خصوص بخش نفت و  گاز که در این چارجوب انجام شده است در ادامه
ارائه می‌شود.

کاربرد نظریه بازی همکارانه در مقالات فارسی، بسیار کم بوده است. یکی از این مطالعات،‌ مربوط به عبدلی و ماجد (1391) با نام «بررسی رفتار اوپک در قالب بازی همکارانه» است. در این مقاله، با توجه به وضعیت حاکم بین اعضای اوپک از نظریه همکاری برای تحلیل رفتار اعضا استفاده شده است. با بهره­گیری از تکنیک داده­های تابلویی که برای برآورد الگوی تحقیق استفاده شده، نتایج به دست آمده است. طبق این نتایج، مدل با آثار ثابت برای توضیح الگوی رفتاری کشورهای اوپک مناسب است. طبق این مدل، مقدار فروش نفت خام توسط کشوهای عضو اوپک رابطه مثبتی با ذخایر اثبات شده و فروش دوره قبل دارد. همچنین بین مقدار فروش نفت و مجذور ذخیره سرانه اثبات شده در کشورهای عضو، رابطه معنی دار منفی وجود دارد. نتایج حاکی از این است که در چانه زنی ها و مذاکره ها، برخی اعضا برای به سرعت به توافق رسیدن و درنهایت، کوتاه آمدن و باج دادن و پذیرش این موضوع توسط اعضای دیگر، موجب تداوم عمر سازمان کشورهای صادرکننده نفت می شوند.

مقاله دیگری که با استفاده از نظریه بازی در زمینه کشورهای صادرکننده گاز نوشته شده، مقاله تکلیف (1391) است.  در این مقاله، ضمن بررسی جایگاه مجمع کشورهای صادرکننده گاز طبیعی در تحولات بازار گاز بر امکان رقابت یا همکاری اعضا در صادرات گاز طبیعی از طریق خط لوله تمرکز شده است. بر اساس نتایج این مطالعه، امکان رقابت یا همکاری میان اعضا در چارچوب تجارت گاز براساس قراردادهای رسمی منعقده، نه تنها بسیار ضعیف است بلکه تنها در سه مورد و میان 6 کشور از 13 عضو این مجمع امکانپذیر است.

در خصوص مطالعات خارجی نیز برخی از مهم­ترین مطالعات مرتبط در ادامه ارائه می‌شود. هوبرت و آیکونیکوف[5] (2007)  با استفاده از نظریه بازی همکارانه^[6] به بررسی تاثیر شبکه خطوط لوله بر ساختار قدرت در زنجیره تولید گاز کشور روسیه پرداخته اند. این مطالعه با استفاده از ارزش شپلی^[7] برای تحلیل  قدرت چانه زنی تولیدکنندگان اصلی به این نتیجه رسیده است که انتخاب ها برای عبور از کشورهای ترانزیتر از ارزش استراتژی کمتری نسبت به برنامه­های مستقیم روسیه برای مشتریانش از میان دریای بالتیک
برخوردار است.

مطالعه دیگر در این زمینه توسط آیکونیکوف و گیجسبرگ^[8](2010) انجام شده است. در این مطالعه ، بازاری با خریداران داخلی متمرکز و فروشندگان خارجی متمرکز در نظر گرفته شده و توضیح داده شده است که مقررات داخلی به افزایش قدرت خریداران داخلی در مقابل فروشندگان خارجی کمک کرده است. در این مقاله، از ارزش شپلی برای توصیف توزیع مازاد تجاری و قدرت بازار در انحصار دو قطبی استفاده شده است. در بازار گاز طبیعی اتحادیه اروپا، نشان داده شده است که چطور قانونگذار (اتحادیه اروپا) می تواند از سهمیه های مهمی استفاده کند و متنوع سازی عرضه جهت افزایش قدرت خریداران و افزایش مازاد آنها را تشویق کند. 

3- چشم­انداز تقاضای گاز طبیعی اروپا و پروژه‌های موردنظر

اروپا یکی از مناطق مهمی است که مصرف گاز طبیعی قابل ملاحظه­ای دارد و روند مصرف آن نیز در حال افزایش است.  طبق آخرین آمار منتشر شده مصرف گاز طبیعی اروپا نزدیک به 32 درصد مصرف کل دنیا است[9]. حوزه کشورهای اتحادیه اروپا حدود 33.7 درصد گاز مصرفی خود(443.9 میلیارد مترمکعب در سال) را تولید و بیش از 66 درصد گاز مورد نیاز خود را وارد می­کند. این در حالی است که در سال 2000، نسبت تولید به مصرف این منطقه، حدود 52 درصد بوده است. در حقیقت، مصرف گاز طبیعی اروپا در سال های گذشته، رشدی بیش از تولید داشته و وابستگی این منطقه به واردات بیشتر شده است. طبق پیش­بینی آژانس بین المللی انرژی (2013)، تولید گاز طبیعی اروپا در سال 2035 به 213 میلیارد مترمکعب و مصرف گاز طبیعی این منطقه در این سال به 667 میلیارد متر مکعب خواهد رسید که به منزله وابستگی بیشتر این منطقه به واردات گاز طبیعی است بنابراین حفظ و ثبات امنیت عرضه گاز طبیعی برای اروپا بسیار مهم است. در مقابل، این مسأله می تواند قدرت چانه زنی کشورهای دارنده منابع گازی را در حوزه کشورهای مصرف کننده گاز طبیعی در اروپا، بالا ببرد و این فرصت تاریخی را برای کشورهای دارنده منابع نفت و گاز به وجود خواهد آورد تا با ارزیابی وضعیت بازارهای بزرگ مصرف کننده گاز طبیعی، بتوانند در شرایط مناسب تری با توجه به ویژگی های خاص هر کشور، گاز طبیعی مورد تقاضای این کشورها را
تأمین کنند. 

برخی از مهم­ترین پروژه های خط لوله اروپا جهت تأمین منابع گازی خود عبارتند از:

یمل1[10]: خط لوله ای که بیش از 4196 کیلومتر طول دارد و گاز را از روسیه و از طریق کشورهای بلاروس و لهستان به آلمان و اروپا می رساند. ظرفیت انتقال گاز این خط لوله، 33 میلیارد مترمکعب در سال است.

یمل2[11]: در سال 2005 برنامه ریزی شد که دومین بخش از خط لوله یمل ساخته شود. در سال 2013 روسیه با تزریق 5 میلیارد دلار به این پروژه در نظر دارد تا آن را تا سال 2019 به اتمام برساند.

خط لوله جریان جنوبی[12]: خط لوله ای است که جهت صادرات گاز روسیه به اروپا ساخته شده است. این خط لوله از طریق دریاسیاه به بلغارستان و از طریق سیبری به مجارستان، اسلوانی و نهایتاً به اتریش می‌رسد. ساخت زیرساخت‌ها در مسیر‌های خشکی این خط لوله، از دسامبر 2012 شروع شد.

خط لوله جریان شمالی[13]: خط لوله مستقر در زیر دریا است که از وایبرگ در روسیه به گریفوالد در آلمان می پیوندد. طول این خط لوله، 1222 کیلومتر است. ظرفیت انتقال گاز این خط لوله بعد از 8 اکتبر 2012 به 55 میلیارد متر مکعب در سال رسیده است.

تی سی پی: خط لوله ای از مسیر دریایی است که در صورت اجرایی شدن می تواند گاز قزاقستان و ترکمنستان را به اروپا برساند. ظرفیت این خط لوله 30 میلیاد مترمکعب برآورد شده است.

نوباکو[14]: خط لوله ای که از طریق ترکیه، گاز یکی از کشورهای ایران،‌ عراق، ترکمنستان و آذربایجان را به اروپا منتقل خواهد ساخت و ظرفیت آن 30 میلیارد متر مکعب در سال است.

اجرای خط لوله‌های جریان جنوبی و شمالی، پاسخ روسیه به پروژه خط لوله نوباکو HSJ. این کشور با درک تهدید خط لوله نوباکو، نسبت به متنوع سازی مسیرهای صادراتی خود به اروپا پرداخته به نحوی که استقبال کشورهای اروپایی از خط لوله نوباکو کمتر شود. توسعه خط لوله جریان جنوبی به درستی نشان می‌دهد که چگونه تلاش‌های متمرکز وپایدار روسیه در جهت جذب کشورهای بیشتر به جریان سیاست انرژی خود، موفق بوده است. گازپروم به عنوان بزرگترین شرکت روسی که عظیم ترین شبکه انتقال ذخایر گازی را در دست دارد به طور متناوب همتاهای جدیدی را به پروژه خط لوله اضافه می‌کند. حتی اتریش که از سال 2002، معبر مهم نوباکو بوده در رقابت برای شرکت در پروژه جریان جنوب مورد مذاکره قرار گرفت. طرف روسی به درستی معتقد بود کار دشواری را پیش رو دارد با این حال در تلاش بود تا فرصت داشتن دو خط لوله گسترده در اروپا را در قلمرو اتریش از دست ندهد[15].

3- پروژه خط لوله نوباکو

پروژه خط لوله نوباکو یکی از مهمترین پروژه هایی است که کشورهای اروپایی جهت تأمین گاز مورد نیاز خود بر روی آن برنامه ریزی کرده اند. این پروژه چنان اهمیتی از لحاظ استراتژیک برای اروپا دارد که بارها و بارها جهت به نتیجه رسیدن کشورهای درگیر، مذاکراتی برگزار شده است.

پروژه نوباکو عبارت است  از احداث خط لوله‌ای برای انتقال گاز طبیعی از منتهی‌الیه شرق ترکیه تا مرکز اروپا. نقطه فیزیکی شروع خط لوله در چند کیلومتری مرز ایران و ترکیه و در داخل خاک ترکیه در ارزروم قرار دارد. نقطه پایانی آن در خاک اتریش و موضعی به نام بوم‌گارتن  است. این خط لوله قرار است از خاک 5 کشور (ترکیه، بلغارستان، رومانی، مجارستان و اتریش) عبور کند. درصورت وصل گاز به بوم‌گارتن -که یک ترمینال اصلی توزیع گاز است- عملاً گاز جاری در این خط لوله به اکثر بازارهای اروپایی خواهد رسید. قرار است نیمی از گاز عبوری به بوم گارتن برسد و بقیه در کشورهای عبوری مصرف شود. طول این خط لوله 3300 کیلومتر است که 2000 کیلومتر در ترکیه،400 کیلومتر در بلغارستان،460 کیلومتر در رومانی،390  کیلومتردر مجارستان ،46 کیلومتر در اتریش است.از نظر اروپا،خط لوله نابوکو از آن جهت اهمیت دارد که وابستگی این منطقه را به گاز روسیه کاهش می­دهد.در مورد خط لوله نابوکو ،کافی بودن عرضه گاز طبیعی بیش از اجرایی شدن پروژه ساخت خط لوله اهمیت دارد. منابع تامین گاز نابوکو هنوز محل مناقشه است که در این میان اجماعی در میان بسیاری از کشورهای خواهان اجرایی شدن نابوکو وجود دارد و آن خرید گاز ایران برای نابوکو است.

اتحادیه اروپا در تلاش است تا با تنوع بخشی تامین­کنندگان گاز خود، وابستگی به روسیه را کاهش دهد. ایران به عنوان دومین دارنده ذخایر گازی ، بیشترین امکان برای تامین گاز مورد نیاز این خط لوله را در اختیار دارد اما به دلیل جنجال های  سیاسی هم اکنون در تامین گاز خط لوله نوباکو نقش شایسته­ای به عهده نگرفته است. قرار بود این خط لوله از سال 2014 به بهره­­برداری برسد و ظرفیت نهایی آن 32 میلیارد مترمکعب درسال در نظر گرفته شده بود[16]. طبق توافقات اولیه قرار بوددر فاز اول، یک خط لوله 2000 کیلومتری که آنکارا در ترکیه را به بوم گارتن[17] در اتریش متصل می‏کند، ساخته شود و تأسیسات موجود خط ‏لوله بین مرزهای ترکیه و گرجستان یا ایران برای مدت دو سال استفاده شود. این امر، پروژه را قادر می‌سازد که فعالیت خود با ظرفیت اولیه 8 میلیارد مترمکعب در سال را در سال 2012 شروع کند در حالی که  ساخت باقی قسمت‌های خط لوله نیز  به موازات آن انجام و تکمیل خواهد شد. به همین شکل قرار بود ساخت فاز دوم از سال 2012 تا اواخر سال 2013 طول بکشد که شامل ساخت قسمت باقیمانده  بین مرز ترکیه به گرجستان و ایران است. البته طبق وضع موجود پروژه به نظر نمی‌رسد که این موارد تا قبل از سال 2017 محقق شوند. سهامدران این شرکت عبارتند از OMV اتریش، MOL  مجارستان، Trangaz  رومانی، Bulgargaz  بلغارستان،  BOTAS ترکیه و RWE  آلمان.

هزینه های این خط لوله انتقال گاز، حدود 10.6 میلیارد دلار توسط کنسرسیوم بین المللی ناباکو در حال انجام است و انتظار می­رفت که انتقال گاز از طریق آن از سال 2009 آغاز شود. متاسفانه احداث این خط لوله به دلایل مختلف چندین بار با تاخیر مواجه شده است و بر اساس برنامه ریزی های انجام شده قرار بود تحویل اولین محموله های گاز آن به میزان سالانه ۸ تا ۱۰ میلیارد متر مکعب از سال ۲۰۱۴ میلادی آغاز شود اما به سال 2015 موکول شده است[18]. همچنین این خط لوله تا سال ۲۰۲۰میلادی قادرخواهد بود سالانه 32 میلیارد متر مکعب گاز را از مناطق آسیای مرکزی و خاورمیانه به اروپا انتقال دهد و نقش بسزایی در کاهش وابستگی این قاره به گاز روسیه خواهد داشت (بهروزی فر، 1390، ص 90). این مسیر  با توجه به تمهیدات و برنامه‌ریزی‌هایی که ترکیه در خصوص خط لوله نابوکو انجام داده، سهل­الوصول است. با توجه به اینکه ترکیه که در آستانه ورود به اتحادیه اروپا است در صورت اقدام از این مسیر، خطوط لوله گاز ایران مستقیما به کشورهای عضو اتحادیه‌اروپا متصل خواهد شد مهم­ترین کشورهای تامین کننده گاز ایران و ترکمنستان هستند.

یکی از مهم­ترین دغدغه­های کشورهای اروپایی و فعالان مرتبط در زمینه بازار گاز، انتخاب بهترین گزینه برای تأمین گاز این پروژه است. مطالعاتی در این زمینه انجام شده است، اما تاکنون مطالعه ای در چارچوب نظریه بازی ها در این زمینه یعنی انتخاب بهترین گزینه گازرسانی به این پروژه، صورت نگرفته است.انتخاب بهترین گزینه گازرسانی به این پروژه، یکی از مهم­ترین چالش­های موجود در خصوص پروژه نوباکو است  بنابراین بررسی توانایی و فرصت ها و چالش های گازرسانی از هر کدام از کشورهای ایران و ترکمنستان که گزینه­های اصلی گازرسانی به این منطقه هستند، مسأله بسیار خطیر و
مهمی است.

4- وضعیت گزینه­های تأمین کننده گاز خط لوله نوباکو

در این قسمت،‌ وضعیت ذخایر گاز کشورهای ایران و ترکمنستان که گزینه­های گازرسانی به خط لوله نوباکو هستند، به طور خلاصه بررسی می شود.

4-1- ایران

ایران با داشتن 18 درصد از کل ذخایر ثابت شده گاز طبیعی جهان،‌ اولین کشور بزرگ دارنده گاز است[19]. برنامه ریزی توسعه صنعت گاز حول چهار محور می‌باشد: مصرف داخلی، تزریق به مخازن نفت جهت افزایش بازیافت،‌ صادرات گاز طبیعی و کسب درآمد ارزی، تبدیل گاز  به فرآورده‌‌های مختلف. ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﺮژی اﻳﺮان در ﺑﺨﺶ ﮔﺎز ﺑﺮ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻬﻴﻨﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﺎزﻃﺒﻴﻌﻲ، اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻬﻢ ﮔﺎز در ﺳﺒﺪ ﻣﺼﺮف اﻧﺮژی داﺧﻠﻲ، ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﺒﻜﻪ داﺧﻠﻲ ﺗﻮزﻳﻊ ﮔﺎز و ﺑﻬﺒﻮد و ارﺗﻘﺎی ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪه ﮔﺎز در ﺑﺎزار ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ[20] که صادرات گاز طبیعی به لحاظ درآمدزایی و ایجاد موقعیت استراتژیک برای کشور، از اولویت های مهم سیاستگذاران می باشد. 

در نمودار (1) روند تولید و مصرف گاز طبیعی از سال 1990 تا 2013 نشان داده شده است.

نمودار (1)- روند تولید و مصرف گاز در ایران (میلیارد متر مکعب)

Source: Bp Statistical Review of World Energy, 2014

با نگاهی به روند تولید و مصرف گاز طبیعی در ایران مشاهده می شود که این دو در اکثر سال ها نزدیک به هم بوده اند. همچنین  ایران در سال 2012، 8.4 میلیارد مترمکعب گاز از طریق خط لوله صادر کرده است که از این میان، 7.5 میلیارد مترمکعب آن به ترکیه و 0.9 آن به آذربایجان اختصاص داشته است. واردات گاز ایران در این سال،‌ 9.4 میلیارد مترمکعب است که 9 میلیارد مترمکعب از ترکمنستان و مابقی از آذربایجان است. بنابراین مقادیر صادرات از واردات در این سال کمتر بوده که نشان از فزونی تقاضا بر عرضه گاز طبیعی در ایران است بنابراین ایران نمی­تواند به عنوان صادرکننده بالفعل گاز تلقی شود اما با توجه به اینکه بیشترین ذخایر گازی دنیا در ایران قرار دارد،‌ می تواند در آینده به عنوان مهم­ترین صادرکننده دنیا شناخته شود .

چنانچه ایران بتواند فازهای باقیمانده پارس جنوبی را به اتمام برساند، توانایی تولید گاز طبیعی ایران می‌تواند به 400 میلیارد متر مکعب در سال تا افق 5 سال آتی شود. در این صورت و با کنترل شرایط تقاضا،‌ امکان پیشی گرفتن عرضه به تقاضای گاز ایران وجود دارد. از همین رو، بسیاری از تحلیلگران انرژی،‌ نقش ایران را در تأمین گاز مورد نیاز دنیا در قرن بیست و یکم، مهم قلمداد می کنند و بسیاری از کشورهای اروپایی خواستار برطرف شدن مشکلات جهت استفاده از توان بالقوه ایران در صادرات گاز به این ناحیه هستند.

4-2- ترکمنستان

کشور ترکمنستان با داشتن حدود 17.5 تریلیارد مترمکعب گاز 9.3 درصد از ذخایر گاز دنیا را به خود اختصاص داده است[21]. به دلیل مصرف بسیار کم داخلی از این منبع انرژی که به دلیل کم توسعه یافتگی این کشور است، مهم­ترین هدف بخش انرژی این کشور، صادرات گاز به دنیا است.  روند تولید و مصرف گاز طبیعی این کشور در نمودار (2) نمایش داده شده است.

نمودار (2)-  روند تولید و مصرف گاز در ترکمنستان (میلیارد مترمکعب)

Source: BP Statistical Review of World Energy, 2014

براساس نمودار (2) در اغلب سال ها تولید گاز طبیعی این کشور،‌ بیش از مصرف آن بوده است بنابراین به عنوان یک کشور مهم در صادرات گاز طبیعی محسوب می‌شود. ترکمنستان در سال 2012،  ‌9.9 میلیارد مترمکب به روسیه، 9 میلیارد مترمکعب به ایران و 21.3 میلیارد مترمکعب به چین و در مجموع 1/41 میلیارد مترمکعب از طریق خط لوله گاز صادرات گاز داشته است از این رو تولید کنونی کشور ترکمنستان مناسب است و امکان صادرات این کشور فراهم است اما در بلندمدت،‌ تردید جدی در خصوص ادامه روند کنونی تولید این کشور وجود دارد[22].

5- مبانی نظری

در این بخش، مبانی نظری مورد نیاز برای بررسی همکاری میان ایران و ترکمنستان که مبتنی بر بازی همکارانه است، ارائه می‌شود.

5-1- هسته

بازی همکارانه با مطلوبیت قابل انتقال (N,V) در نظر گرفته می­شود که N مجموعه‌ای از بازیگران و  تابع مشخصه را نشان می‌دهد. اگر ائتلاف C وجود داشته باشد که در آن هر بازیگری در این ائتلاف، y را ترجیح بدهد، آنگاه جایگشت   نسبت به y مغلوب محسوب می‌شود. این حالت به صورت ریاضی به شکل   برای همه   نشان داده می‌شود. C  می‌تواند i را از طریق تهدید کردن به ترک ائتلاف کلی، مجبور کند که شرط   را برقرار کند. زمانی که هسته وجود دارد و خالی هم نیست، مجموعه‌ای از  جایگشت های غیر مغلوب، وجود دارند.

تعریف دیگری از هسته به این صورت است که هسته مجموعه ای از تخصیص های منفعت  است که شروط زیر را تأمین کند:

کارآیی       

عقلانیت ائتلاف       برای همه زیر مجموعه‌های (ائتلاف‌های)   

همچنین، علاوه بر شروط فوق، لازم است تا (n,v) دو شرط تابع مشخصه ذیل را تأمین کند.

هسته یک بازی همکارانه ممکن است تهی باشد. هسته مجموعه‌ای است که سیستمی از نامساوی‌های خطی ضعیف را تأمین می‌کند. لذا، هسته محدب است[23].

5-2- ارزش شپلی

یکبازیهمکارانه n نفرهدرفرمتابعمشخصه،یکزوجمرتب G(N,v) استکهدرآن N یکمجموعهمحدودبا n عضو می باشد N={ n} و در واقع N مجموعهبازیگراناست.زیرمجموعه  (S ⊆ N) ,S ائتلافنامیدهمی‌شود. بهراحتیمی‌توان دریافتکهدرمجموع ⁿ2 ائتلافقابلشکل­گیریاستکهشاملمجموعهتهیوخود N هم است. v یکمقدارحقیقیاستکه مقدارمطلوبیتبازیگرانِائتلافرانشانمی­دهد.

ارتباطات متقابل میان بازیگران از طریق بازی در فرم مشخصه (N; v) نمایش داده می‌شود که در آن N مجموعه‌ای از بازیگران را نشان می‌دهد و تابع ارزش (یا مشخصه)  منافع را مشخص می‌کند. تابع مشخصه ویژگی‌های نهادی و اقتصادی حیاتی نظیر جغرافیای شبکه، هزینه های مختلف خطوط لوله جایگزین، تقاضا برای گاز، هزینه تولید و ... را  در بر می‌گیرد. در این رویکرد، منافع ائتلاف‌ها بر اساس اینکه بازیگران بیرون از ائتلاف چه می‌کنند، به دست می‌آید.

ارزششپلیمتوسطمشارکتحاشیهایاستکهازمیانگین گیریرویتمام  حالت جایگشت  به دستآمدهاست. مشارکتحاشیه‌ای، مقدارافزایشمطلوبیتیکائتلافباورودیکبازیگرخارجیبهآنائتلافاست بنابراینسهمیکبازیگربه صورترابطه(1) به دستمی­آید :

کهدراینعبارت: x_i میزانسودتخصیصدادهشدهبهبازیکن i،   تعداداعضایائتلاف S، | N | تعدادکلاعضا،  v(S) ارزشائتلاف S،  v(S {i})ارزش ائتلاف S بدون حضور بازیکن i است.

مقصودازارزشیکائتلاف،میزانافزایشسودنسبتبهحالتغیرهمکارانهاستکهباتشکیلآنائتلافبهدستمی­آید[24].

5-3- بازیگران

در اینجا سه بازیگر وجود دارد؛ ایران (IR) و ترکمنستان (TN) به عنوان تولیدکننده و عرضه‌کننده گاز طبیعی از طریق خط لوله و کشور ترکیه (TU) به عنوان کشور منتقل­کننده گاز طبیعی در مسیر ترانزیت گاز مطرح هستند. در بازی مورد نظر، ایران و ترکمنستان برای تشکیل ائتلاف گازرسانی به کشورهای اروپایی از طریق ترکیه رقابت می‌کنند و هر کدام بتوانند منافع بیشتری را برای کشورهای تقاضاکننده داشته باشند، می‌توانند ائتلاف را تشکیل بدهند.

5-4- تعریف توابع مشخصه

در این نوع بازی، برای کمی کردن، نیاز است که توابع افرازی تعریف شوند تا بتوان منافع بازیگران را بدست آورد. برای کشورهای ایران و ترکمنستان، تابع افرازی به شکل تابع سود گازرسانی به کشورهای اروپایی مطرح است. با توجه به فاصله‌ای که هر دو کشور برای گازرسانی به کشورهای مورد نظر دارند و فروض کمی محاسبه سود، می‌توان ارزش حال گازرسانی هر کدام از کشورها را محاسبه کرد و به عنوان منفعت نهایی ائتلاف، آنها در نظر گرفت.

        همچنین ارزش منافع هر بازیگر به تنهایی، صفر است، زیرا در ائتلاف گازرسانی، حداقل باید یک مصرف کننده و یک منتقل کننده وجود داشته باشد، بنابراین حداقل تعداد لازم برای تشکیل یک ائتلاف دو بازیگر است.

6- فروض کمی

برای محاسبه سود کلی اجرایی شدن صادرات گاز به اروپا، ارزش حال پروژه فوق محاسبه می‌شود. اطلاعات هزینه از به شرح جدول (1) استخراج می‌شود.

جدول (1)- هزینه‌های سرمایه‌گذاری برای صادرات گاز به اروپا

Source: Oil and Gas Journal’s Annual Pipeline Economics Special Report 2013

 قیمت نیز بر اساس ارزش گاز تحویلی به اروپا محاسبه می‌شود به این صورت که قیمت گاز تحویلی آلمان در سال‌های اخیر گرفته شده است. بیشتر واردات گاز آلمان از روسیه می‌باشد و خط لوله نوباکو رقیبی برای خط لوله روسیه محسوب می‌شود،‌ بنابراین می‌توان حداکثر قیمت دریافتی را بر مبنای قیمت گاز تحویلی آلمان لحاظ کرد. البته، قیمت گاز صادراتی از روسیه به آلمان به دلیل انحصار روسیه بالا است و در صورت اجرا شدن نوباکو این قیمت کاهش خواهد یافت. قیمت گاز تحویلی آلمان در سال 2013 به طور میانگین 10.63 دلار در هر میلیون BTU است اما باید افزایش‌های این قیمت را نیز در سال‌های گذشته در نظر گرفته است. نکته جالب اینکه قیمت گاز انگلستان (NBP)که در رقابت تعیین می‌شود به همین قیمت گرایش پیدا کرده است که نشان از درستی این قیمت در تعیین ارزش گاز است بنابراین برای پروژه در نظر گرفته شده، قیمت گاز میانگین قیمت گاز تحویلی آلمان از روسیه برای پنج سال گذشته در نظر گرفت که برابر با 9.8 دلار در هر میلیون BTU یا 353 دلار در هر هزار متر مکعب است.

همچنین هزینه انتقال گاز را نیز معادل هزینه انتقال گاز اعمال شده در کشور اکراین (قبل از مشکلات سیاسی جاری و در حالت طبیعی) لحاظ می­شود که 3.05 دلار به ازای هر میلیون مترمکعب در100 کیلومتر در سال 2013 بوده است[25].

7- نتایج محاسبات تحقیق

با توجه به فروض کمی، منافع ائتلاف‌های بوجود آمده به صورت زیر می‌باشد.

خالص ارزش حال صادرات ایران به ترکیه و وارد شدن ایران به عنوان تأمین­کننده گاز خط لوله نوباکو، 39.45 میلیارد دلار است. همچنین، خالص ارزش حال صادرات ترکمنستان به ترکیه و وارد شدن این کشور به عنوان تأمین کننده گاز خط لوله نوباکو،  35.46 میلیارد دلار است. در صورتی که هر دو کشور ایران و ترکمنستان به عنوان صادرکننده گاز به خط لوله نوباکو با هم همکاری کنند، خالص ارزش حال صادرات این دو کشور، 40.81 میلیارد دلار می­شود.  در سایر حالت­ها (مثلا همکاری ایران و ترکمنستان بدون همکاری با ترکیه) به دلیل عدم امکان تشکیل توافق برای صادرات به خط لوله نوباکو، منافعی از این پروژه نصیب کشورها نمی­شود.

در ادامه با توجه به دو روش مشخص شده در مبانی نظری یعنی ارزش هسته و شپلی،‌ نتایج و تفاسیر آنها بررسی می­شود. در روش هسته، فرض بر این است که یا ائتلاف کلی تشکیل می‌شود یا امکان تشکیل وجود ندارد یا اصطلاحاً ارزش هسته تهی است. با توجه به ارزش هسته و اصول کارآیی و عقلانیت ائتلاف در این روش، مقدار محاسبه شده برای  به صورت   می‌باشد. به این معنی که ارزش اختصاص یافته به ایران در محدوده مابین صفر و 5.35 می‌باشد. ارزش محاسبه شده برای ترکمنستان یعنی  به صورت  است بنابراین مشاهده می‌شود که حداکثر ارزش اختصاص یافته به کشور ترکمنستان از ایران کمتر می‌باشد. ارزش اختصاص یافته به کشور ترکیه یعنی  نیز به صورت  است. تفسیر این نتایج به این صورت است که اولاً هسته تهی نمی‌باشد و امکان ائتلاف میان سه کشور وجود دارد و ثانیاً حداکثر ارزش‌های اختصاص یافته به کشور ترکیه از ایران و ایران از ترکمنستان بالاتر است بنابراین در تخصیص نهایی امکان بیشتر بودن ارزش‌های اختصاصی به ترکیه و ایران بیش از ترکمنستان است و قدرت چانه­زنی ایران از ترکمنستان در خصوص انتقال گاز به اروپا از طریق ترکیه بیشتر است. همچنین به دلیل اینکه گازرسانی به خط لوله نوباکو غیر از مسیر ترکیه امکان پذیر نیست، قدرت چانه زنی این کشور در این خط لوله از منتقل کنندگان بیشتر است. البته مسأله اصلی در این زمینه، مقایسه قدرت چانه­زنی عرضه­کنندگان یعنی ایرن و ترکمنستان است. چنانچه حداکثر ارزش ممکن برای هر کشوری بر اساس ارزش هسته، به دست آید در این صورت ارزش‌های تخصیص یافته به کشورهای ترکیه، ایران و ترکمنستان به ترتیب، 34.1، 5.35 و 1.36 است.

دلیل تفاوت زیاد ارزش تخصیص یافته به ترکیه، عدم امکان پذیری اجرا شدن نوباکو بدون ترکیه است. اما مسأله مهم، مقایسه توان چانه زنی ایران و ترکمنستان است. در این زمینه چنانچه حداکثر ارزش به همه کشورها تخصیص یابد، ارش تخصیص یافته به ایران بیش از ترکمنستان است. اما طبق نامساوی‌های بدست آمده امکان بوجود آمدن شرایط دیگر نیز امکانپذیر است. به این صورت که ارزش تخصیص یافته به ترکمنستان همان 1.36 باشد اما این ارزش برای ایران به طور مثال عددی همانند 1.20 باشد. در این صورت ارزش تخصیص یافته به ترکیه، 38.25 می‌شود. تفسیر این نتیجه به این صورت است که امکان اینکه ترکیه با ترکمنستان وارد فرآیند چانه­زنی و تشکیل ائتلاف شوند به نحوی که سهم ایران از عرضه گاز به خط لوله نوباکو کم شود،‌ امکانپذیر است که بسته به نوع چانه‌زنی میان این دو کشور دارد. به طور مثال، چنان چه نوع قرارداد خط لوله نوباکو به شکلی باشد که از 30 میلیارد مترمکعب سالانه برای این پروژه، 20 میلیارد آن را ترکمنستان تعیین کند و مابقی را ایران، این مسأله به کاهش ارزش تخصیص یافته به ایران منجر می‌شود. عکس این قضیه نیز امکانپذیر است به این صورت که فرایند چانه­زنی میان کشورها به صورتی باشد که ایران بتواند عرضه بیشتری را به پروژه داشته باشد که در این صورت ارزش اختصاص یافته به ایران طبق ارزش هسته بیشتر از ترکمنستان خواهد شد. بنابراین مسایل سیاسی و استراتژیک میان کشورهای ایران و ترکمنستان با ترکیه و البته کشورهای واردکننده اروپایی[26] نقش بسیار تعیین­کننده‌ای در تعیین ارزش تخصیص یافته به این دو کشور را دارد.

روش هسته -تنها با فرض تشکیل ائتلاف کلی- حدود ارزش‌های اختصاص یافته به کشورها تعیین می­شود،‌ اما در روش شپلی می‌توان قدرت چانه زنی کشورها را حتی در صورتی که ائتلاف اصلی شکل نگیرد و امکان اینکه هر کدام از کشورهای ایران و ترکمنستان به تنهایی به خط لوله نوباکو بپیوندد را بررسی می‌کند و بر اساس آن قدرت چانه زنی هر کشور را محاسبه می­کند. با توجه به داده های فوق، ارزش شپلی برای بازیگران مختلف به صورت  است. تفسیر نتایج به دست آمده به این صورت است که اولاً اختلاف زیاد میان عدد بدست آمده کشور ترکیه با دو کشور ایران و ترکمنستان، به دلیل عدم اجرا شدن نوباکو بدون حضور ترکیه و کشورهای اروپایی می‌باشد. این مسأله مشخص می‌کند اصولاً در فرآیند شروع ائتلاف برای گازرسانی، خواست و اراده واردکننده و کشورهای در مسیرهای ترانزیت از ارزش بالایی برخوردار است. ثانیاً بالاتر بودن عدد تخصیص داده شده به ایران نسبت به ترکمنستان نشان دهنده قدرت چانه زنی بیشتر ایران از ترکمنستان است. این مسئله به دلیل موقعیت بهتر جغرافیایی ایران و نزدیکی به ترکیه و
هزینه­های کمتر گازرسانی از طریق ایران است.

8- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

با توجه به اینکه ایران در کنار برخورداری از منابع نفت فراوان از منابع گازی بسیاری نیز برخوردار است به طوری که به عنوان دارنده دومین ذخایرگازی مطرح است بنابراین بررسی گزینه‌های مختلف استفاده از این منابع گاز بسیار مهم است. در سال‌های اخیر، بحث صادرات گاز به کشورهای همسایه از طریق خطوط لوله، مطرح شده است. یکی از طرح‌های مورد بررسی، طرح صادرات گاز ایران به کشورهای اروپایی از طریق خط لوله نوباکو است. تا به حال، مطالعه‌ای مبتنی بر چارچوب نظری مشخصی در زمینه بررسی اقتصادی این خط لوله انجام نشده است و در این مقاله با ارائه مبانی نظری مبتنی بر نظریه بازی‌های همکارانه به بررسی رقابت میان ایران و ترکمنستان جهت صادرات گاز از طریق این خط لوله پرداخته شد.

در این مقاله، با دو روش ارزش هسته و ارزش شپلی به محاسبه قدرت چانه زنی کشورها و امکان تشکیل ائتلاف کلی پرداخته شد و نتایج حاصل شده، حاکی از بیشتر بودن قدرت چانه­زنی ایران از ترکمنستان به عنوان عرضه کننده گاز به این خط لوله است. البته قدرت چانه زنی کشورهای واردکننده و منتقل کننده در مجموع از کشور‌های
عرضه­کننده بیشتر است که در واقعیت بازار انرژی نیز همین مسأله حاکم است که توانایی و خواست کشور‌های واردکننده و نحوه تعامل این کشورها با کشور‌های منتقل­کننده نقش بسزایی در فرآیندگازرسانی ایفا می‌کنند.

با توجه به نتایج به دست آمده و مشخص شدن اینکه قدرت چانه­زنی ایران از ترکمنستان رد زمینه صادرات گاز از طریق خط لوله نوباکو بیشتر است، بنابراین پیشنهاد می‌شود ایران نقشی فعال در این زمینه ایفا کند. ایران می‌تواند با دیپلماسی فعال‌تر در این زمینه، شکل دهنده قاعده بازی در این پروژه باشد. با توجه به مشکلات تحریم و همچنین عدم وجود گاز به اندازه کافی در کوتاه مدت در ایران برای صادرات گاز به کشورهای اروپایی، پیشنهاد می‌شود ایران با ارائه نقشی فعال در زمینه مذاکرات خط لوله نوباکو در کوتاه مدت امکان صادرات گاز ترکمنستان از طریق این خط لوله را فراهم کند. به این صورت که مسیر انتقال از ترکمنستان به ترکیه از ایران عبور کند. در این صورت با توجه به اینکه ذخایر گازی ترکمنستان از ایران کمتر است، ترکمنستان امکان صادرات گاز در کوتاه مدت و در بازه زمانی 5 تا 10 ساله را به این خط لوله دارد و‌ در این بازه زمانی ایران از انتقال گاز از درون کشور سود می‌برد و بعد از این بازه زمانی ایران به عنوان تأمین‌کننده گاز خط لوله نوباکو می‌تواند ایفای نقش کند بنابراین می‌توان رقابت میان ایران و ترکمنستان را به همکاری تغییر داد. شرایط دو کشور از لحاظ ذخایرگاز،‌ تولید گاز و همچنین شرایط سیاسی به گونه­ای است که دقیقاً می‌توانند به عنوان مکمل هم مطرح باشند،‌ اما با توجه به مدل ارائه شده و نتایج بدست آمده از آن،‌ مشخص می‌شود که ایران نقش تعیین کننده‌ای را در این زمینه دارد و دیپلماسی فعال در این زمینه می‌تواند منافع اقتصادی و استراتژیک را نصیب ایران کند.

پیوست1- محاسبات مربوط به ارزش شپلی

در ارزش شپلی سهمهربازیگربصورترابطه(1) به دستمی­آید :

(1)

براساس رابطه (1)،  سهم سه بازیگر ایران، ترکمنستان و ترکیه را بدست می‌آوریم. باید به این نکته توجه کرد که ائتلاف با یک نفر امکان پذیر نیست و حداقل تعداد لازم برای تشکیل ائتلاف در این بازی، دو بازیگر است؛ زیرا ترکیه بدون عرضه­کننده و
عرضه­کننده­ها بدون کشور ترانزیتر یعنی ترکیه امکان گازرسانی به اروپا را ندارند. همچنین ارزش منافع ائتلاف‌های ممکن که در متن مقاله نیز وجود دارد، به شرح زیر است.

با توجه به این نکات سهم هر بازیگر به شرح زیر محاسبه می­شود:

1. ایران

منفعت ایران مساوی با 8.35  است.

2. ترکمنستان

منفعت ترکمنستان مساوی با 6.36 به دست می‌آید.

3. ترکیه

منفعت ترکیه 26.08 بدست می‌آید.

 پیوست 2- محاسبات مربوط به خالص ارزش حال صادرات گاز

برای محاسبه خالص ارزش حال صادرات گاز با بررسی هزینه‌ها و درآمدها، جریان نقدی را به دست آورده سپس خالص ارزش حال پروژه‌ها معین می‌شوند. ساختار ارزیابی طرح اقتصادی صادرات گاز از کتاب «استفاده بهینه از منابع گازی در ایران» (مصلح و دیگران (1387)) استخراج شده است. 

قراردادهای صادرات گاز در بازه 25 تا 30 ساله منعقد می‌شوند. هزینه‌ها،‌ شامل سرمایه‌ای و هزینه‌های جاری است. هزینه‌های جاری طبق فروض ارائه شده در مقاله،‌ 8 درصد از هزینه‌های کل است. درآمد نیز ضرب قیمت در مقدار صادرشده است. جریان نقدی از طریق این دو متغیر محاسبه شده و از طریق آن،‌ خالص ارزش حال پروژه‌ها مشخص می‌شوند.

فروضی که برای این کار در نظر گرفته شده است، به شرح جدول (1) است که در خود مقاله نیز وجود دارد:

جدول (1)- هزینه‌های سرمایه‌گذاری برای صادرات گاز به اروپا

Source: Oil and Gas Journal’s Annual Pipeline Economics Special Report 2013

1- خالص ارزش حال صادرات گاز ایران به اروپا از طریق ترکیه برابر با 39.45 میلیارد دلار است. برای محاسبه خالص ارزش حال صادرات گاز ایران به اروپا از طریق ترکیه
()، درآمد از طریق ضرب مقدار (30 میلیارد مترمکعب در سال ) در قیمت گاز صادراتی (353 دلار در هر هزار مترمکعب) حاصل می­آید،  جریان درآمدی کل پروژه به صورت نمودار قسمت 1 پیوست 1 می‌شود. همچنین هزینه سرمایه کل ایران با توجه به فروض گفته شده بدست می‌آید. کل هزینه سرمایه‌ای برابر با 3932 میلیون دلار بدست می آید که در چهار سال اول قبل از شروع گازرسانی (زمان ساخت زیرساخت‌های مورد نیاز) به ترتیب 10، 20، 45 و25 درصد از این مبلغ به پروژه تخصیص می‌یابد (با توجه به حالت معمول پروژه های صادرات گاز این رفتار برای همه موارد فرض شده است). هزینه عملیاتی نیز 8 درصد این مبلغ یعنی 315 میلیون دلار برای هر سال عملیاتی کردن این پروژه بدست می آید. همچنین با توجه به هزینه انتقال گاز (3.05 دلار به ازای هر میلیون مترمکعب در100 کیلومتر)، هزینه کل انتقال گاز از کشورهای ترانزیتر، 3020 میلیون دلار در هر سال می‌شود. بنابراین به طور کامل،‌ جریان نقدی درآمدی و هزینه‌ای این پروژه در قسمت اول ارائه می‌شود.

گرفتن NPV از جریان نقدی (درآمد منهای هزینه) در اکسل قابل انجام است و ارقام از طریق NPV گرفتن در اکسل از جریان درآمدی و هزینه ای که در نمودار نمایش داده شده‌ به دست آمده است.

2- خالص ارزش حال صادرات گاز ترکمنستان به اروپا از طریق ترکیه برابر با 40.81 میلیارد دلار است. خالص ارزش حال صادرات گاز ترکمنستان به اروپا از طریق ترکیه برابر با 35.46 میلیارد دلار است. برای محاسبه خالص ارزش حال صادرات گاز ترکمنستان به اروپا از طریق ترکیه ()، درآمد از طریق ضرب مقدار (30 میلیارد مترمکعب در سال ) در قیمت گاز صادراتی (353 دلار در هر هزار مترمکعب)، بدست می آید. همچنین هزینه سرمایه کل ایران با توجه به فروض گفته شده بدست می‌آید. کل هزینه سرمایه‌ای برابر با 8031 میلیون دلار بدست می­آید که در چهار سال اول قبل از شروع گازرسانی (زمان ساخت زیرساخت‌های مورد نیاز) به ترتیب 10، 20، 45 و25 درصد از این مبلغ به پروژه تخصیص می‌یابد (با توجه به حالت معمول پروژه های صادرات گاز این رفتار برای همه موارد فرض شده است)، هزینه عملیاتی نیز 8 درصد این مبلغ یعنی 642 میلیون دلار برای هر سال عملیاتی کردن این پروژه بدست می آید. همچنین با توجه به هزینه انتقال گاز (3.05 دلار به ازای هر میلیون مترمکعب در100 کیلومتر)، هزینه کل انتقال گاز از کشورهای ترانزیتر، 3020 میلیون دلار در هر سال می‌شود. بنابراین به طور کامل،‌ جریان نقدی درآمدی و هزینه‌ای این پروژه در قسمت اول ارائه می‌شود.

گرفتن NPV از جریان نقدی (درآمد منهای هزینه) در اکسل قابل انجام می‌باشد و ارقام از طریق NPV گرفتن در اکسل از جریان درآمدی و هزینه ای که در نمودار نمایش داده شده است‌ به دست آمده است.

3- خالص ارزش حال صادرات گاز ایران-ترکمنستان به اروپا از طریق ترکیه برابر با 40.81 میلیارد دلار است. در این حالت، این دو کشور با هم همکاری کرده و کل مقدار مورد نیاز پروژه با کمک هم تأمین می‌شوند. به دلیل وجود زیرساخت‌های موجود میان دو کشور و عدم نیاز به ساخت خط لوله جدید جهت رساندن گاز ترکمنستان به ترکیه‌ همچنین عدم وجود مسیر فراساحلی در صورت همکاری دو کشور، خالص ارزش حال در این حالت بیشتر از سایر موارد به دست می­آید.

برای محاسبه خالص ارزش حال صادرات گاز ایران-ترکمنستان به اروپا از طریق ترکیه
()، درآمد از طریق ضرب مقدار (30 میلیارد مترمکعب در سال ) در قیمت گاز صادراتی (353 دلار در هر هزار مترمکعب)، جریان درآمدی کل پروژه به صورت نمودار قسمت 1 پیوست 1 می‌شود. همچنین هزینه سرمایه کل ایران با توجه به فروض گفته شده به دست می‌آید. کل هزینه سرمایه‌ای برابر با 2897 میلیون دلار به دست می آید که در چهار سال اول قبل از شروع گازرسانی (زمان ساخت زیرساخت‌های مورد نیاز) به ترتیب 10، 20، 45 و25 درصد از این مبلغ به پروژه تخصیص می‌یابد (با توجه به حالت معمول پروژه های صادرات گاز این رفتار برای همه موارد فرض شده است) هزینه عملیاتی نیز 8 درصد این مبلغ یعنی 232 میلیون دلار برای هر سال عملیاتی کردن این پروژه بدست می آید. همچنین، با توجه به هزینه انتقال گاز (3.05 دلار به ازای هر میلیون مترمکعب در100 کیلومتر)، هزینه کل انتقال گاز از کشورهای ترانزیتر، 3020 میلیون دلار در هر سال می‌شود بنابراین به طور کامل،‌ جریان نقدی درآمدی و هزینه‌ای این پروژه در قسمت اول ارائه می‌شود.

گرفتن NPV از جریان نقدی (درآمد منهای هزینه) در اکسل قابل انجام می‌باشد و ارقام از طریق NPV گرفتن در اکسل از جریان درآمدی و هزینه ای که در نمودار نمایش داده شده است،‌ بدست آمده است.

9- منابع

الف) فارسی

1- عبدلی، قهرمان (1392)،  نظریه بازیها و کاربردهای آن (بازیهای اطلاعات ناقص، تکاملی و همکارانه)، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.

2- درخشان (1382)، «منافع ملی و سیاست های بهره برداری از منابع نفت و گاز»، مجله مجلس و پژوهش، سال نهم، شماره 34، صص 65-13.

3- بهروزی فر، مرتضی (1390)،«بررسی امکان حذف ایران از خط لوله نابوکو»، فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی، سال هشتم،‌ شماره 28، بهار 1390 صص 96-75.

4- دیمیتروا، ایرینا (2010)، تحلیل راهبردی خطوط لوله نوباکو و جریان جنوبی، ترجمه و تلخیص: صوفیا نصرالهی، محمد صادق جوکار، دیپلماسی انرژی،‌ موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی .

5- تکلیف، عاطفه (1391)، امکان پذیری همکاری یا رقابت بین اعضای مجمع کشورهای صادر کننده گاز در صادرات گاز طبیعی از طریق خط لوله، فصنامه اقتصاد انرژی ایران، شماره 5، زمستان، صص 79-49.

6- عبدلی قهرمان و ماجد، وحید (1391)، «بررسی رفتار اوپک در قالب یک بازی همکارانه»، فصلنامه تحقیقات مدلسازی اقتصادی، شماره 7، بهار، صص50-27.

7- مصلح کامران و دیگران (1387)، «استفاده بهینه از منابع گازی در ایران»،‌ تهران: مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش ها

ب) منابع انگلیسی

1- Branzei Rodica, Dinko Dimitrov & Stef Tijs (2005), “Models in Cooperative Game Theory: Crisp”, Fuzzy and Multichoice Games, Springer.

2- Mutho A. (1999), Bargaining Theory with Applications,Cambridge Univ, Press.

3- A. van den Nouweland (2005), Models of Network Formation in Cooperative Games, Cambridge Univ. Press.

4- Agayev, Z., & Schneeweiss, Z. (2012, June 28). “Nabucco West Selected As Potential Route For Azeri Gas”, Retrieved July 15, 2012, from Bloomberg.com: http://www.bloomberg.com/news/2012-06-28/nabucco-west-selected-as-potentaial-route-for-azeri-gas.html.

5- Aseeva, A. (2011). "EU-Russia Energy Relations : the Role of International Law from Energy Investment and Transit Perspective”, Geneve: Institut Europeen De L'université De Genéve.

6- Barysch, K. (2010), “Should the Nabucco Pipeline Project be shelved? “,Transatlantic Academy Paper Series, 3-17.

7- BP. (2013), "BP Statistical Review of World Energy". BP.

8- Hubert and S. Ikonnikova. HoldUp, Multilateral Bargaining, and Strategic Investment: The Eurasian Supply Chain for Natural Gas. Humboldt University, Discussion paper, 2004.

9- Hubert, Franz & Orlova, Ekaterina (2012), Competition or Countervailing Power for the European Gas Market, Working Paper.

10- I. Segal. Collusion (2003), “Exclusion and Inclusion in Random-Order Bargaining”, Review of Economic Studies, 70:439–460.

11- Ikonnikova, Svetlana(2005), “Coalition Formation Barganing and Investment in Network with Externalities: Analysis of the Eurasian Gas Supply Netwotk”, MPRA Paper no. 915.

12- Castro, J., Gomez, D. and Tejada, J. (2009), “Polynomial calculation of the Shapley Value Based on Sampling”. In Computers & Operations Research, vol. 36(5).

13- Stern,  J. (2007), “Gas-OPEC: A Distraction from Important Issues of Russian Gas Supply to Europe”. Oxford Energy Comment.

14- J.F. Nash Jr. (1950), “The Bargaining Problem”, Econometrica, 15(2):155_162.

17- Avrachenkov, K., Elias, J.,  Martignon, F., Neglia, G. and L. Petrosyan (2011), “A Nash bargaining solution for Cooperative Network Formation Games”, Networking 2011, pages 307–318, 2011

16- Shapley ,L. (1953),  “A Value for n-person Games”, In H. Kuhn and A. Tucker, editors, Contribution to the Theory of Games II, page 307. Princeton University Press.

17-  Shapley, L., and Shubik, M. (1969), “On Market Games”, Journal of Economic Theory, 1, 9-25.

19- Maskin, Erik (2003), “Coalitional Bargaining with Externalities, Keynote Lecture for the European Economic Association Conference 2003, Stockholm.

20-OME. “Future Natural Gas Supply Options and Supply Costs for Europe”, Report to Madrid Forum, Observatoire M´editerran´een de l’ Energie, 2004

21- Egging, R. and Gabriel, S. A.(2006), “Examining Market Power in the European Natural Gas Market”, Energy Policy, 34:2762–2778.