تقاضا برای گاز طبیعی در بخش خانگی در منطقه 7 ایران

(با ملاحظه قانون هدفمندی یارانه‌ها)

محمد مولایی^[1]

مسلم یعقوبی^[2]

تاریخ دریافت: 15/01/1395                                                            تاریخ پذیرش: 16/12/1395

چکیده

افزایش قابل توجه سهم گاز طبیعی در سبد انرژی و روند  رو به رشد آن در بخش خانگی از یک سو و پایان پذیر بودن ذخایر گاز طبیعی به عنوان یک منبع تجدید نا­پذیر از سوی دیگر، ضرورت مصرف بهینه گاز طبیعی را بیش از پیش محسوس می­نماید. در همین راستا قانون هدفمند کردن یارانه­ها از 28 آذر سال 1389 به اجرا گذاشته شد. بر این اساس­، دولت تلاش نمود تا قیمت حامل­های انرژی (از جمله گاز طبیعی) را به تدریج به قیمت واقعی آن ارتقا دهد و برای جبران هزینه ایجاد شده بر اقشار آسیب پذیر جامعه، یارانه­ای را به صورت ماهانه به آن­ها اعطا نماید. پرسش اساسی این پژوهش آن است که " آیا هدفمند کردن یارانه­ها باعث صرفه جویی در مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی شده است یا خیر؟".  برای این منظور، ابتدا تابع تقاضای مصرف گاز طبیعی خانوارها در منطقه 7 کشور (شامل استان کردستان، همدان، کرمانشاه، لرستان، مرکزی و ایلام) در بازه زمانی 1392-­­1385­، با استفاده از داده­های فصلی و با استفاده از روش   FMOLS تخمین و کشش قیمتی­، درآمدی و متقاطع تقاضای گاز طبیعی آن محاسبه گردید. سپس عملکرد دولت در اجرای قانون هدفمند کردن یارانه­ها بر مصرف گاز طبیعی بخش خانگی در منطقه 7 کشور مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان می­دهد که عکس­العمل مصرف­کنندگان در نتیجه افزایش قیمت گاز طبیعی چندان محسوس نیست و هدفمند کردن یارانه­ها  به تدریج تأثیر خود را در کاهش مصرف گاز طبیعی خانگی در استان­های منطقه 7 کشور از دست داده است.

واژگان کلیدی: قانون هدفمند­کردن یارانه­ها،  تقاضای گاز طبیعی،  استان­های منطقه 7 کشور.

طبقه بندی: JELC51، D12، Q40

1-   مقدمه

      حامل­های انرژی از جمله مهمترین اقلام مصرفی خانوارها، مراکز تجاری و تولیدی و همچنین حمل و نقل می­باشند. تقاضا برای حامل­های انرژی به منظور گرمایش محیط، گرمایش آب، پخت و پز ، سرمایش،  خنک­سازی محیط، مصرف الکتریکی غیر قابل جایگزین و روشنایی در بخش خانگی، صنعت و حمل و نقل می­باشد. مهمترین حامل­های انرژی عبارتند از­: نفت و فرآورده­های نفتی، گاز طبیعی، زغال سنگ و محصولات حاصل از زغال سنگ، برق، انرژی آبی و تجدید پذیر و بیوماس جامد.

      امروزه در کشورهای توسعه یافته به دلایل مختلف، گاز طبیعی جانشین نفت شده است، زیرا گاز طبیعی در مقایسه با دیگر حامل­های انرژی فسیلی دارای مزایایی از قبیل پراکندگی ذخایر در جهان، هزینه کمتر استخراج، قیمت  مناسب و قابل رقابت (با توجه به داشتن ارزش حرارتی)، آلایندگی کمتر محیط زیست و دیگر برتری­ها می­باشد؛ به همین دلیل به عقیده کارشناسان مسائل انرژی، تقاضای گاز طبیعی تا سال 2020 میلادی در سطح جهان دو برابر و گاز طبیعی انرژی و سوخت پاک و برتر قرن 21 خواهد بودBP (2015)^[3]

      افزایش چشمگیر سهم گاز طبیعی در سبد انرژی و روند صعودی آن در بخش­های مختلف مصرف از جمله بخش صنعتی، تجاری، خانگی و نیروگاهی از یک سو و پایان پذیر بودن ذخایر گازی از سوی دیگر، ضرورت مصرف بهینه گاز را در تمام بخش­های مصرف کننده بیش از پیش محسوس می­نماید. بر اساس آمار سال 1392، سهم مصرف گاز طبیعی در بخش­های مختلف اقتصادی به شرح زیر است: مصرف نهایی خانگی(5/42 درصد)، عمومی و تجاری (25/6 در­صد)،  صنعت (4/ 25 درصد)، حمل و نقل (35/6 درصد)، کشاورزی (1 درصد)، سوخت پتروشیمی(3/8 درصد) و مصارف غیر­انرژی (2/10 درصد) . ضمناً در میان حامل­های انرژی­، سهم گاز طبیعی (86/53  در­­صد)، زغال سنگ (35/0 درصد) و منابع تجدید­پذیر قابل احتراق (68/0 در­صد)، برق(78/9 در­صد)  و فرآورده­های نفتی(23/35 در­صد) می­باشد (وزارت­ نیرو، 1392: 162). بنابراین، ملاحظه می­شود که در ایران اولاً، خانوارها بیشترین مصرف گاز طبیعی را نسبت به سایر حامل­های انرژی به خود اختصاص داده­اند؛ ثانیاً ، گاز طبیعی بیشترین سهم را در بین حامل­های انرژی برای بخش­های مختلف مصرفی به خود اختصاص داده است. گرچه بخش خانگی بیشترین سهم را در مصرف گاز طبیعی در ایران دارد، ولی بنابر نظر بسیاری از کارشناسان انرژی، مصرف گاز در خانوارها به علت غیر استاندارد بودن ساختمان­های مسکونی، وسایل گرمازا، ارزان بودن قیمت گاز نسبت به سایر حامل­های انرژی به ویژه برق، بی­رویه و غیر بهینه است. کارشناسان انرژی معتقدند که ارزان بودن قیمت گاز طبیعی از جمله عوامل مصرف بی­رویه گاز طبیعی توسط  مصرف­کنندگان است. آن‌ها معتقدند که حذف یارانه­ها و دریافت هزینه واقعی گاز طبیعی باعث کاهش مصرف بی‌رویه و غیر استاندارد می­شود و تجربه کاهش هزینه­های جاری دولت می­گردد. با توجه به این موضوع قانون هدفمند کردن یارانه از 28 آذر 1389 در ایران به اجرا درآمد.  در این قانون، به جای پرداخت یارانه غیر مستقیم، با واقعی کردن تدریجی قیمت حامل­های انرژی، اعطای یارانه مستقیم به صورت پرداخت نقدی مد نظر قرار گرفت. در فاز اول اصلاح یارانه­ها، دولت اقدام به افزایش یارانه­های انرژی از جمله گاز طبیعی نمود و قیمت تمامی فرآورده­های نفتی را 4 تا 20 برابر افزایش داد. پس از اجرای مرحله اول، قانون هدفمند کردن یارانه­ها و تشدید تحریم­های اقتصادی بین­المللی و افزایش نرخ ارز که موجب به تعویق افتادن فاز دوم اجرای قانون هدفمند کردن یارانه در سال 1392 شد، در نهایت در 20 فروردین 1393، فاز دوم هدفمند سازی یارانه­ها به اجرا درآمد و بر اساس آن به تدریج قیمت واقعی حامل­های انرژی در بخش­های مختلف اقتصادی اعمال و قرار شد دولت برای بخش­های آسیب پذیر اقتصادی یارانه­ای را جهت حفظ قدرت خرید آنها اعطا نماید.

     هدف از این پژوهش بررسی اثر سیاست هدفمند کردن یارانه­ها بر مصرف گاز خانگی در استان­های منطقه 7 ایران (شامل: استان کردستان، همدان، کرمانشاه، ایلام، لرستان و مرکزی) است. همچنین میزان مصرف گاز طبیعی در سال­های قبل و بعد از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه در بخش خانگی مورد مطالعه قرار می­گیرد. با توجه به اینکه سیاست دولت در بلند­مدت حذف تدریجی یارانه انرژی است، مطالعه واکنش مصرف­کنندگان بخش خانگی در برابر تغییرات قیمت گاز طبیعی حائز اهمیت می­باشد و نتایج تحقیق می‌تواند برای مسئولین و سازمان­های ذیربط ارزشمند باشد. سؤال اصلی پژوهش حاضر آن است که آیا اعمال سیاست هدفمند کردن یارانه­ها بر کاهش مصرف گاز خانگی در استان­های منطقه 7 کشور مؤثر بوده است یا خیر؟ برای نائل شدن به این هدف، ابتدا کشش­قیمتی ، درآمدی و متقاطع تقاضا با استفاده از تابع تقاضای خانگی منطقه 7 کشور مورد محاسبه قرار می­گیرد و حساسیت مصرف کنندگان  نسبت به قیمت، درآمد و انرژی جانشینی گاز طبیعی مورد مطالعه قرار می­گیرد. سپس با استفاده از آمار منتشر شده در کشور میزان صرفه جویی گاز طبیعی در بخش خانگی و آثار آن بر درآمد­های دولت محاسبه خواهد شد و از طریق آمار و ارقام مستند که توسط مرکز آمار ایران و وزارت نیرو منتشر شده است، آثار اعمال قانون هدفمند کردن یارانه­ها در تغییرات مصرف گاز در بخش خانگی در منطقه 7 کشور مورد مطالعه و در نهایت میزان موفقیت آن مورد بررسی قرار می­گیرد. پژوهش حاضر در چند بخش سازماندهی شده است : در بخش دوم ادبیات پژوهش، در بخش سوم روش پژوهش، در بخش چهارم نتایج  و تفسیر مدل پژوهش، در بخش پنجم بررسی سیاست هدفمند کردن یارانه گاز در بخش خانگی منطقه 7 کشور و در بخش ششم نتیجه­گیری نهایی و پیشنهادات ارائه می­شود.

2-               مبانی نظری و مروری بر مطالعات تجربی

     در این بخش، ابتدا مروری بر مطالعات تجربی خارجی وداخلی و سپس مبانی نظری پژوهش ارائه می­گردد:

2-1. مروری بر مطالعات تجربی

       وانگ و لین (2014)^[4]، در تحقیقی با عنوان"مصرف گاز طبیعی و یارانه ها در چین با رویکرد بخشی"، اقدام به مطالعه وضعیت مصرف گاز طبیعی در بخش­های خانگی، تجاری و صنعتی چین نموده­اند. آن­ها از آزمون هم انباشتگی و مدل تصحیح خطا برای مطالعه بین متغیر­های توضیحی (درآمد قابل تصرف، نرخ جمعیت، قیمت گاز طبیعی، قیمت حامل­های انرژی جانشینی و درجه حرارت) و مصرف گاز طبیعی بخش­های خانوارهای شهری، صنعتی و تجاری پرداخته­اند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در بلند­مدت ، حساسیت قیمتی بخش خانوارهای شهری چین نسبت به بخش صنعت و تجارت بیشتر می­باشد. ضمناً قیمت حامل­های انرژی دیگر ، تأثیر معنا داری بر قیمت گاز طبیعی دارد.

      فروزان­فر و همکاران (2010)^[5]، در مطالعه­ای با عنوان «­مدل سازی و برآورد مصرف گاز طبیعی برای بخش مسکونی و تجاری در ایران» با هدف پیش بینی تقاضای سالانه و فصلی گاز طبیعی بخش خانگی و تجاری ایران به کمک روش­های برنامه­ریزی  غیر­خطی و الگوریتم ژنتیک­، تغییرات غیر عادی دما را از عوامل اصلی خطای بالای پیش­بینی در استفاده از این روش­ها عنوان نموده­اند. نتایج پژوهش  بیانگر آن است که با توجه به میزان مصرف گاز مسکونی و تجاری در 10 سال گذشته ایران، اگر روند مصرف گاز به وضعیت کنونی ادامه یابد، در 10 سال آینده مصرف گاز به سه برابر مصرف کنونی خواهد رسید و این بسیار بالاتر از استاندارد بین­المللی است. آنها قیمت پایین گاز طبیعی و وسایل گاز سوز را از عوامل مصرف بی­رویه گاز طبیعی در ایران مطرح نموده­اند.

       جوتز و همکاران (2009)^[6]، در مطالعه‌ای با عنوان« برآورد منطقه­ای کوتاه­مدت و بلندمدت کشش قیمتی تقاضای گاز طبیعی مسکونی در آمریکا» به برآورد تقاضای گاز طبیعی در بخش خانگی آمریکا پرداخته‌اند و با برآورد کشش بلندمدت و کوتاه‌مدت قیمت گاز طبیعی به این نتیجه رسیدند که واکنش خانوار در کوتاه مدت به افزایش قیمت گاز طبیعی، تغییر وسایل گاز سوز بوده است. اما در بلند­مدت ، کارایی وسایل گاز سوز و نیز راندمان حرارتی ساختمان خود را تغییر داده­اند.

     حسین زاده(1393)، در مطالعه­ای با عنوان« بررسی بهره­وری تأثیر اجرای قانون هدفمند سازی یارانه­ها بر مصرف گاز طبیعی» به این نتیجه رسیده است که افزایش قیمت گاز طبیعی به منظور افزایش بهره­وری آن، در قالب اجرای قانون هدفمند کردن یارانه­ها، به دلایل مختلف موجب کاهش میانگین مصرف روزانه گاز طبیعی طی دوره مورد مطالعه نشده است. از این رو توصیه می­کند که هم زمان با اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها و واقعی نمودن قیمت حامل­های انرژی که مورد تأیید بسیاری از کارشناسان اقتصادی است، باید به دو عامل فضای اعمال سیاست و الزامات تأثیر­گذاری آن نیز توجه شود.

    اکبری و همکاران(1393)، در مطالعه­ای با عنوان «تأثیر قانون هدفمند سازی یارانه‌ها بر مصرف انرژی خانوار، مطالعه موردی: شهر اصفهان»، هدف از تحقیق را تبیین تأثیر اجرای قانون هدفمند سازی یارانه­ها بر میزان مصرف گاز طبیعی و برق خانوارهای شهر اصفهان مطرح نموده­اند. نتایج تحقیق بیانگر آن است که پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، مصرف گاز طبیعی و برق کاهش معناداری نداشته است.

        بختیاری و همکاران(1391)، در پژوهشی با عنوان«­بررسی و تحلیل مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی و تجاری» به بررسی تأثیر عوامل قیمت، درآمد و تعداد مشترکین بر مصرف گاز پرداختند. آنها از داده­های سری زمانی در بازه زمانی 1387-1360 و روش حداقل مربعات معمولی برای تخمین تابع تقاضای گاز طبیعی استفاده نموده‌اند. نتایج تحقیق بیانگر آن است که گاز طبیعی به عنوان یک کالای ضروری در سبد مصرف خانوارهای ایرانی است و کشش قیمتی و درآمدی آن به ترتیب 057/0 و 32/0 می‌باشد.

     ابراهیمی سالاری و همکاران(1390)، در پژوهشی با عنوان«­بررسی تأثیر هدفمند کردن یارانه­ها بر مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی، مطالعه موردی شهر مشهد» اقدام به تخمینبرآورد تابع تقاضای گاز با توجه به متغیر­های قیمت، هزینه خانوار ، تعداد مشترکین و دما و با استفاده از داده­های فصلی سری زمانی در بازه زمانی 1389-1385 و با روش حداقل مربعات معمولی پرداخته و حساسیت قیمتی و درآمدی مصرف گنندگان گاز طبیعی در بخش خانگی را مورد محاسبه قرار داده­اند. نتایج تحقیق بیانگر آن است که اولاً پس از اعمال قانون هدفمند کردن یارانه­ها، کشش قیمتی تقاضای گاز طبیعی 20 برابر بیشتر اما کشش درآمدی آن  9 برابر کمتر شده است. ثانیاً، قانون هدفمند کردن یارانه­ها ، موجب صرفه جویی اندکی در مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی شده است، اما درآمدهای دولت در نتیجه  بالا بردن قیمت گاز طبیعی در بخش خانگی، مبلغ قابل توجهی افزایش یافته است.

2-2- مبانی نظری

2-2-1-استخراج تابع تقاضای گاز طبیعی

فرض می­کنیم، شکل تابع مطلوبیت برای مصرف­کننده به­صورت کاب – داگلاس باشد(داگر^[7]، 2012):

فرض می­کنیم  پارامترهای تعیین­کننده در تابع مطلوبیت باشند. در واقع  درصد تغییر مطلوبیت نسبت به درصد تغییر کالاهای غیر انرژی و  کشش مطلوبیت نسبت به انرژی مصرفی است. پارامترهای  همین تعبیر را با شکل لگاریتمی دارند.

                                                                                                                                                                                                                                                                 (3)

S.T:

برای حداکثر سازی مطلوبیت، تابع لاگرانژ را تشکیل می­دهیم:

با مشتق گیری از تابع بالا برحسب متغیرهای درون­زایG، E و F تابع تقاضای گاز طبیعی به‌صورت زیر خواهد بود:

                                                                                                                                                                                      (5)

تابع فوق مبین تقاضای گاز طبیعی در بخش خانگی است که شکل ساده شده­ای از مدل جفری و مک فادن(1984)^[8] و داگر(2012) است.

با لگاریتم­گیری از تابع فوق، شکل خطی آن به صورت زیر بدست می آید:

                                                                                                                                              (6)

G: مقدار مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی، : قیمت گاز طبیعی در بخش خانگی،      : قیمت برق (انرژی جایگزین گاز )،      : درآمد خانوار

   با توجه به مدل فوق، ابتدا تابع تقاضای مصرف گاز طبیعی بخش خانگی تخمین زده می‌شود، سپس کشش قیمتی، درآمدی و متقاطع تقاضای بخش خانگی محاسبه شده و میزان حساسیت مصرف گاز طبیعی بخش خانگی نسبت به قیمت گاز طبیعی، درآمد مصرف‌کننده و قیمت کالای جانشین تجزیه و تحلیل؛ سپس اثرات هدفمند کردن یارانه­ها بر مصرف گاز خانگی مورد مطالعه قرار می­گیرد.

3-روش پژوهش

         در این پژوهش، از داده­های فصلی در بازه زمانی 1392-1385 برای شش استان کردستان، همدان، کرمانشاه، ایلام ، لرستان و مرکزی که بنابر تقسیم­بندی شرکت انتقال گاز به منطقه 7 کشور نامگذاری شده است، استفاده گردیده است. انتخاب دوره زمانی مورد نظر نیز به این دلیل بوده که امکان سنجش و مقایسه بهتری بین شرایط قبل از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه­ها و بعد از آن در رفتار مصرف کنندگان گاز خانگی وجود داشته باشد. تجزیه و تحلیل اطلاعات در این پژوهش بر اساس روش کمی و در قالب شاخص­های آماری و با توجه به طول دوره زمانی ، تعداد مقاطع و فصلی بودن داده­ها از تکنیک ماکرو پانل برای تخمین مدل تحقیق و   نرم افزار  Eview7 استفاده می­شود.

3-1-مدل تقاضای گاز خانگی

همان طوری که در بخش مبانی نظری بیان شد، عموماًدر مطالعات تجربی، تابع تقاضای گاز طبیعی را به صورت   کاب-داگلاس در نظر گرفته و با لگاریتم­گیری از طرفین آن، شکل خطی آن را مورد استفاده قرار می­دهند. از مزایای چنین شکلی از توابع آن است که ضرایب متغیر­ها بیان­گر کشش آنها نسبت به متغیر وابسته می­باشد.

مدل مورد استفاده برای تخمین تابع تقاضای گاز طبیعی در این پژوهش به صورت زیر است:

                                    (7)

که در آن:

    : لگاریتم مصرف متوسط  گاز طبیعی  هر مشترک در بخش خانگی(متر مکعب گاز طبیعی) در استان­های منطقه هفت.

تذکر: مصرف متوسط هر مشترک گاز طبیعی استان های منطقه هفت از تقسیم کل مصرف گاز طبیعی استان های منطقه هفت بر تعداد مشترکان (خانوارها) محاسبه شده است.

 : میزان مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی (برحسب مترمکعب) در استان­های منطقه هفت،  : تعداد مشترکان خانگی،   : لگاریتم متوسط قیمت واقعی هر متر مکعب گاز طبیعی خریداری شده توسط مشترک خانگی (برحسب ریال)،  : لگاریتم متوسط بهای واقعی برق در بخش خانگی(سوخت جانشین گاز طبیعی)^[9]

  : لگاریتم درآمد سرانه واقعی خانوارهای استان­های منطقه 7 کشور (واقعی به قیمت سال پایه 1390).

   : لگاریتم روز درجه گرمایش و  : لگاریتم روز درجه سرمایش است(جلالی و همکاران، 1392). مقادیر  و  نیز به ترتیب کشش­های قیمتی و درآمدی تقاضای گاز در بخش خانگی است.

منبع آماری  متغیرهای مصرف گاز طبیعی، تعداد مشترکان خانگی، متوسط قیمت هر متر مکعب گاز طبیعی، متوسط قیمت بهای برق در بخش خانگی؛ "نشریه ترازنامه انرژی" و منبع درآمد سرانه خانوارها، "سالنامه آماری مرکز آمار ایران "است.

تذکر: برای محاسبه متغیر روز درجه گرمایش(^[10]HDD) و روز درجه سرمایش (^[11]CDD) از روابط زیر استفاده‌می­شود(جوتز و همکاران^[12]،2009):

 : دمای مبنا (دمای مطلوب نقطه­ی تعادل که سازمان هواشناسی کشور آن را  °١٨ (درجه­ی سانتی­گراد) در نظر گرفته است).

   : دمای محیط بیرون

 :یک متغیر دو وضعیتی است که اگر میانگین دمای هوای بیرون بیشتر از دمای مبنا باشد، مقدار یک و در غیر این صورت مقدار صفر می­گیرد.

متغیر روز درجه گرمایش (HDD)، بیانگر این است که اگر دمای بیرون پایین­تر از دمای° 18 باشد، تقاضای انرژی برای مصرف گرمایشی افزایش می­یابد، در نتیجه تقاضای برای مصرف گاز طبیعی نیز بالا می­رود.  متغیر روز درجه سرمایش (CDD)، بیانگر این است که اگر دمای بیرون بالاتر از دمای تعادل^° 18 باشد، تقاضای انرژی برای مصارف سرمایشی افزایش می­یابد، در نتیجه تقاضای برای گاز طبیعی کاهش می­یابد. بنابراین، متغیر روز درجه گرمایش و روز درجه سرمایش به ترتیب با تقاضا برای گاز طبیعی رابطه مستتقیم و معکوس دارد(همان: 12 ).             

تذکر: در این تحقیق درجه گرمایش و سرمایش برای "فصول سال­های مورد مطالعه" محاسبه شده و نحوه محاسبه آن به شرح زیر است:

1- میانگین    دمای هر ماه هر استان از سایت سازمان هواشناسی کشور(WWW.irimo.ir) برای سالهای مورد مطالعه استخراج شد.

2-از محاسبه میانگین دمای هر سه ماه، متوسط دمای هر فصل در هر استان بدست آمد.

3-     با استفاده از فرمول های HDD و CDD ، درجه گرمایش و سرمایش برای هر چهار فصل سال­های مورد مطالعه محاسبه شد.[13]

4-تحلیل نتایج و برآورد مدل

در این بخش از پژوهش، ابتدا آزمون مانایی و هم انباشتگی متغیر­ها برای اجتناب از رگرسیون کاذب و سپس نتایج تخمین مدل تقاضای گاز در منطقه 7 کشور ارائه می­گردد:

4-1-آزمون مانایی

برای بررسی مانایی متغیرها از آزمون ایم پسران و شین(^[14]IPS)  استفاده شده است و نتایج آن در جدول(1) ارائه شده است:

جدول(1): آزمون مانایی متغیرها

مأخذ: یافته­های پژوهش.

همانطور که ملاحظه می­شود، همه متغیر های مدل بجز متوسط قیمت گاز طبیعی و برق خانگی، مانا هستند و با یکبار تفاضل­گیری­، آنها نیز مانا می­شوند.

4-2-آزمون هم­انباشتگی پدرونی^[15]

نتایج آزمون هم انباشتگی پانل بر اساس آماره­های هفت گانه پدرونی در دو حالت با عرض از مبدا و عرض از مبدا و روند­ در جدول (2) ارائه شده است. با توجه به نتایج آزمون­ها، در  اکثر آماره­های ارائه شده توسط پدرونی، فرض صفر مبنی بر عدم وجود بردار هم انباشتگی رد می­شود. بنابراین، می­توان گفت رابطه بلند مدت میان مصرف گاز طبیعی و متغیر­های مستقل وجود دارد.

جدول(2): آزمون هم انباشتگی پدرونی

• اعداد داخل جدول پرانتز معرف سطح معنی داری هستند.

مأخذ: یافته­های پژوهش.

4-3-آزمون تعیین روش ترکیب داده­ها

برای مشخص کردن روش تلفیقی^[16] یا روش تابلویی داده‌ها^[17]، از آزمونF  لیمر استفاده می‌شود. در این آزمون فرض صفر مبنی بر یکسان بودن عرض از مبدأ (روش تلفیقی) در مقابل فرض مقابل مبنی بر نا همگنی از عرض از مبدأ (روش داده‌های تابلویی) می باشد. نتایج آزمون­ در جدول(3) ارائه شده است و بیانگر رد فرضیه صفر است. بنابراین، بین مقاطع مختلف ناهمگنی وجود دارد و باید از روش داده های تابلویی برای تخمین مدل استفاده کرد^[18].

جدول (3) : نتایج آزمون F لیمر برای مدل مصرف گاز طبیعی در منطقه 7

       مأخذ: یافته­های پژوهش

4-4-تخمین رابطه بلند مدت پانل به روش   FMOLS

        برای تخمین مدل تحقیق از روش حداقل مربعات اصلاح شده کامل (FMOLS)^[19] استفاده می­شود.

روش حداقل مربعات اصلاح شده کامل،  یک روش نا پارامتریک است که همبستگی احتمالی بین اجزای خطای مدل و تفاضل مرتبه اول متغیر­های توضیحی با وجود ضریب ثابت را به منظور تصحیح خود همبستگی سریالی مورد محاسبه قرار می­دهد و تخمین زن  OLS را به صورت ناپارامتریک تصحیح می­کند (ماسئو-فرناندز،2004^[20]). نتایج تخمین مدل پژوهش در جدول (4) ارائه شده است:

      جدول(4): بر­آورد رابطه  بلندمدت  تقاضای گاز طبیعی در بخش خانگی در منطقه 7 کشور

                 مأخذ: یافته­های پژوهش.

   همان طورکه ملاحظه می‌شود، همه متغیرهای مدل (بجز درآمد سرانه واقعی خانوار) در سطح 95 در­صد اثر معناداری بر مصرف گاز طبیعی دارند. از آنجا که متغیرها به صورت لگاریتمی وارد مدل شده اند، ضرایب تخمینی نشان دهنده کشش مصرف گاز طبیعی نسبت به متغیرهای مستقل می­باشد. متغیرهای  قیمت واقعی گاز طبیعی، روز سرمایش و یارانه (که برای بررسی اثر هدفمند سازی یارانه  بر مصرف گاز طبیعی وارد مدل شده است) دارای اثر منفی و معنا دار بر مصرف گاز طبیعی هستند.

متغیر­­های قیمت برق و روز گرمایش اثر مثبت و معناداری  بر مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی منطقه 7 دارند و متغیر درآمد سرانه واقعی خانوار، گرچه اثر منفی بر مصرف گاز طبیعی دارد، لیکن این متغیر معنا دار نمی باشد و این به معنی آن است که تغییرات درآمد اثری بر مصرف گاز طبیعی در منطقه 7 کشور ندارد.  با توجه به نحوه محاسبه متغیر روز گرمایش­، هرچه مقدار آن بیشتر باشد، نشان از سردتر شدن هوا می­باشد و عکس این موضوع بر­ای متغیر روز سرمایش صادق است. بنابراین، ضرایب این متغیر­ها، مطابق با مبانی نظری می­باشد.

        همان­طور­که مطرح شد، متغیر­های مدل بیانگر کشش و حساسیت آنها نسبت به مصرف گاز طبیعی نیز می­باشد. کشش قیمتی تقاضا برای گاز طبیعی بخش خانگی در منطقه 7 کشور بسیار پایین است و آن بیانگر بی­کشش بودن گاز طبیعی برای خانوار ها می‌باشد.  بعبارت دیگر، حساسیت خانوارها نسبت به  تغییرات قیمت گاز طبیعی ناچیز است و دلیل آن پایین بودن قیمت گاز طبیعی (با وجود افزایش آن پس از هدفمند سازی یارانه) نسبت به سایر حامل­های انرژی می­باشد. ضریب کشش درآمدی خانوارها معنادار نمی‌باشد و این بیانگر آن است که مصرف گاز طبیعی بطور قابل ملاحظه­ای متأثر از درآمد خانوار نمی­باشد. کشش تقاضای برق (به عنوان یکی از حامل­های مهم جانشین گاز طبیعی) بالاترین مقدار را نسبت به ضرایب دیگر همراه است و بیانگر آن است که برق به عنوان یک جانشین برای گاز طبیعی     می­باشد. البته برق یک جانشین کامل برای گاز طبیعی در بخش خانگی نیست، زیرا هزینه استفاده از آن بیشتر از گاز طبیعی است. اما  خانوارها، باوجود افزایش گاز طبیعی از آن به عنوان اولین گزینه برای پخت و پز و گرمایش استفاده می­کنند(امامی میبدی و همکاران، 1388). متغیر هدفمند سازی یارانه­ها با اثر منفی و معنادار بر مصرف گاز طبیعی بخش خانگی در منطقه 7 کشور دارد و این  بیانگر این است که قانون اجرای هدفمند کردن یارانه­ها می­تواند (به شرط افزایش قابل توجه قیمت گاز طبیعی) در بلند مدت در کاهش تقاضای گاز طبیعی بخش خانگی مؤثر باشد.

بنابراین، نتایج بدست آمده از تخمین مدل تقاضا گاز طبیعی برای بخش خانگی در منطقه 7 کشور، با مبانی نظری مطابقت دارد و با مطالعاتی از قبیل اکبری و همکاران (1393)، شهیکی تاش و همکاران (1393)، رئیس زاده (1392) و عقیقی و همکاران (1389) مطابقت دارد.

5- بررسی اثر هدفمندسازی یارانه­ها بر مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی منطقه 7 کشور

      پس از تعیین حساسیت مصرف بخش خانگی نسبت به تغییرات قیمت و درآمد، اکنون عملکرد سیاست هدفمند کردن یارانه گاز طبیعی در بخش خانگی منطقه 7 کشور  مورد تحلیل قرار می­گیرد. جدول (5)، بیانگر متوسط کاهش مصرف گاز طبیعی از سال 1387(سال  قبل از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه­ها ) تا سال ^[21]1393است.

جدول(5): متوسط کاهش مصرف گاز طبیعی هر مشترک خانگی منطقه هفت کشور(متر مکعب)

توجه: در جدول زیر، ارقام داخل پرانتز، معرف عدم کاهش (عدم صرفه جویی) در مصرف گاز طبیعی خانگی است.

          مأخذ: یافته­های پژوهش.

بر اساس محاسبات  نتایج جدول (5)  ، پس از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها، متوسط مصرف سالیانه گاز طبیعی در  بخش خانگی استان های مورد مطالعه، در سال 1390 و 1391 کاهش یافته است. در سال 1392، بجز استان کردستان و ایلام، متوسط مصرف گاز طبیعی خانوارها در سایر استان ها افزایش یافته و در سال 1393، متوسط مصرف گاز طبیعی همه استان‌های منطقه هفت کشور در بخش خانگی افزایش یافته است.

برای محاسبه مبلغ صرفه­جویی هر مشترک در گاز طبیعی ابتدا میزان سرانه مصرف هر مشترک گاز طبیعی هر استان را به­دست آورده و از سال قبل کم کرده،  سپس در متوسط قیمت گاز طبیعی سال مورد بررسی ضرب نموده تا مبلغ صرفه­جویی هر مشترک نسبت به سال قبل به­دست آید. بر اساس آمار جدول(6)، پس از اجرای کامل قانون هدفمند کردن یارانه­ها، هر مشترک خانگی گاز طبیعی در استان­های مورد مطالعه، در سال­های 1390 و 1391 با کاهش مصرف گاز طبیعی، دارای صرفه­جویی ­­پولی بوده است. اما در سال 1392 فقط مشترکان گاز استان کردستان و مرکزی با   صرفه­جویی پولی و سایر استان­ها با عدم صرفه­جویی پولی مواجه بوده­اند. در سال 1393، به علت عدم کاهش مصرف گاز طبیعی در همه استان های مورد مطالعه، صرفه جویی پولی وجود نداشته است.

جدول (6): مبلغ صرفه­جویی هر مشترک گاز طبیعی بخش خانگی منطقه هفت کشور (بر حسب ریال)

 توجه: عدم صرفه جویی با علامت منفی نشان داده شده است.

مأخذ: یافته­های پژوهش.

      با توجه به نتایج جداول فوق، می­توان نتیجه گرفت که سیاست هدفمند کردن یارانه­ها در کاهش مصرف و صرفه­جویی در هزینه­های دولت در سال 1390 و 1391  در منطقه 7 کشور مؤثر بوده است اما در سال 1392 در استان­های مورد مطالعه (بجز استان کردستان و ایلام) و در سال 1393 در همه استان­های مورد مطالعه تأثیر خود را با وجود افزایش قیمت گاز طبیعی از دست داده است.

6- نتیجه­گیری و جمع­بندی

       هدف از این پژوهش بررسی اثر اجرای قانون هدفمند سازی یارانه­ها در صرفه جویی مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی در منطقه 7 کشور(شامل 6 استان کردستان، همدان، کرمانشاه، ایلام، لرستان و مرکزی) است. برای این منظور، ابتدا تابع تقاضای گاز طبیعی در بخش خانگی در منطقه 7 کشور طی سال­های 1392-1385 و با استفاده از داده­های فصلی از روش  حداقل مربعات معمولی اصلاح شده کامل (FMOLS)برآورد گردید. سپس کشش قیمتی­، درآمدی و متقاطع تقاضای گاز طبیعی محاسبه گردید و مشخص شد که گاز طبیعی در بخش خانگی برای مناطق فوق کالایی بی­کشش و همچنین نسبت به برق، کالایی جانشین می­باشد. بعبارت دیگر، حساسیت مصرف­کنندگان  گاز طبیعی در بخش خانگی در منطقه 7 کشور نسبت به تغییرات قیمت چندان قابل ملاحظه نمی­باشد. از جمله علل پایین بودن کشش قیمتی گاز طبیعی در بخش خانگی، وجود محدودیت برای جانشینی در مصرف انواع حامل­های انرژی برای خانوار است. دلیل این امر نیز متفاوت بودن فناوری­های کاربرد گاز طبیعی و برق و دیگر حامل­های انرژی در تجهیزات بخش خانگی است. حتی چنانچه این جانشینی به لحاظ فنی امکان پذیر باشد، به لحاظ اقتصادی برای مصرف کننده مقرون به صرفه نیست که با اندک نوسانی در قیمت حامل­های انرژی (از قبیل گاز طبیعی و برق) – به ویژه آن که بر اساس   قیمت­های واقعی این نوسانات بسیار ناچیز باشد و افزایش  قیمت در حد آستانه­ای نباشد که مانع مصرف بی­رویه    حامل­های انرژی گردد- در الگوی مصرفی خود و تجهیزات انرژی­بر تغییرات ایجادکند.  همچنین از آن جا که گاز طبیعی برای بخش خانگی کالایی ضروری است، این بخش ناگزیر از حداقل مصرف برای پخت و پز، گرمایش، روشنایی و ... است. در اکثر مواقع کاهش مصرف گاز طبیعی و برق جز به معنای کاهش رفاه و در نتیجه بروز ناهنجاری­های متعدد بهداشتی، فرهنگی و اجتماعی و در نهایت گسترش سطح نارضایتی خانوار است. بنابراین، طبیعی است که مصرف انرژی در بخش خانگی صرفاً تابعی از قیمت نباشد.

       در ارتباط با قانون هدفمند کردن یارانه­ها که از 28 آذر 1389 به اجرا درآمد، دولت ماهیانه به هر نفر مبلغ 45500 تومان برای جبران افزایش قیمت حامل­های انرژی ، آب نان می­پردازد. از این مبلغ 500 تومان برای جبران افزایش قیمت نان و 45000 تومان، برای افزایش حامل­های انرژی (بنزین، گاز طبیعی، سایر فرآورده­های طبیعی و برق) و آب می­باشد. بنا بر نظر کارشناسان، در حدود 9000 تومان از مبلغ فوق برای جبران افزایش قیمت گاز طبیعی به اعضای خانوارها تخصیص داده شده است( ابراهیمی سالاری و همکاران، 1390: 10). با توجه به اینکه قیمت حامل­های انرژی طی     سال­های پس از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه­ها بین 4 تا 20 برابر افزایش یافته است و همچنین شاخص قیمت مصرف کننده از 8/82 بر اساس سال پایه 1390 به 9/175 در سال  1392 و 8/216 در سال 1393 رسیده است،  قدرت خرید 45500 تومان در سال 1392 به 25867 تومان و در سال 1393 به 20987 تومان کاهش یافته است و این در حالی است که قیمت گاز طبیعی برای بخش خانگی در طی همین دوره به بیش از 12 برابر افزایش یافته است، یعنی از هر متر مکعب، 132 ریال در 9 ماهه اول سال 1389 (زمان قبل از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه­ها) به 1650 ریال در سال1393 رسیده است (وزارت نیرو، 1393). بنابراین، قدرت خرید واقعی یارانه پرداختی به تدریج با توجه به تورم رو به رشد در ایران در حال کاهش است و لذا تأثیر چندانی در جبران درآمد خانوارها ندارد. ضمن اینکه سیاست دولت حذف تدریجی یارانه­ها از اقشار پر­درآمد جامعه(که مصرف آنها از حامل­های انرژی عموماً بالا است) می­باشد.  بنابراین، همان طور­که آمار رسمی منتشر شده توسط وزارت نیرو نشان می­دهد، در سال 1393 نسبت به سال­­های ما قبل آن، متوسط مصرف گاز طبیعی در استان­های مورد مطالعه افزایش یافته است و افزایش قیمت، تأثیر قابل توجهی در کاهش مصرف گاز خانگی نداشته است. بعبارت دیگر، کاهش مصرف انرژی پس از هدفمندی یارانه­ها مقطعی بوده و عادات مصرفی مشترکان دوباره مانند گذشته در حال بازگشت به قبل از هدفمندی است (اکبری و همکاران،1393). همچنین ارزان بودن قیمت گاز طبیعی نسبت به حامل­های جایگزین آن (مانند برق)، یکی از دلایل مهم تمایل به مصرف گاز طبیعی با وجود افزایش قیمت آن می­باشد. بنابراین، با توجه به اینکه گاز طبیعی برای بخش خانگی یک کالای بی­­کشش و ضروری می­باشد و ضرایب کشش آن نیز پایین است؛ لذا، حساسیت مصرف کنندگان نسبت به تغییرات افزایش قیمت آن چندان زیاد نمی­باشد. در نتیجه، صرفاً استفاده از «­ابزار قیمت» به عنوان عاملی برای کاهش مصرف گاز طبیعی چندان مؤثر نمی­باشد و دولت باید از راهکارهای دیگری از جمله تشویق مصرف­کنندگان به استفاده از وسایل گاز سوز کم مصرف و بهبود ساخت بناهای مسکونی و اداری جهت کاهش اتلاف انرژی و دیگر اقدامات فنی برای صرفه جویی در برنامه­های خود استفاده نماید.

7- منابع

الف) فارسی

ابراهیمی سالاری، تقی. آقا حسینی، محسن و عربشاهی، مهدیه (1390)، «بررسی تأثیر هدفمند کردن یارانه­ها بر میزان مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی، مطالعه­ی موردی شهر مشهد»، در مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین­المللی رویکرد­های نوین نگهداشت انرژی. پژوهشگاه نیرو، 28-27 آذر 1390،تهران، ایران.

اکبری، نعمت‌الله، طالبی، هوشنگ و جلائی، اعظم (1393)، «تأثیر قانون هدفمندسازی یارانه‌ها بر مصرف انرژی خانوار (مطالعه موردی: شهر اصفهان)»، پژوهشنامه اقتصاد انرژی ایران. شماره11، سال سوم، تابستان، صص 66-29.

امامی میبدی، علی، قاسمی عبدالرسول و گاچین فر، علیرضا(1388)،« عوامل مؤثر بر قیمت گاز طبیعی در بخش خانگی کشور»، فصلنامه پژوهشها و سیاستهای اقتصادی، سال دهم، شماره 52 ، صص 94-69.

بختیاری، صادق، یزدانی، مرتضی و محمدی، پژمان (1391)،« بررسی و تحلیل مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی و تجاری»­، مجموعه مقالات در اولین کنفرانس بین‌المللی نفت، گاز، پتروشیمی و نیروگاهی،30 خرداد 1391،تهران،ایران.

وزارت نیرو(1393).ترازنامه انرژی (1393-1385)، دفتر برنامه‌ریزی کلان برق و انرژی. معاونت امور برق و انرژی. وزارت نیرو.

دنیای اقتصاد(1393). شماره 3202، بازیابی شده در 29/2/1393.www. donya-e- eqtesad.com

جلالی، سید عبدالمجید، جعفری، سعید و انصاری لاری، صالح(1392)،« برآورد تابع تقاضای برق خانگی در ایران با استفاده از داده­های تابلویی استانی»، پژوهشنامه اقتصاد انرژی ایران، شماره 8، سال دوم، صص 92-69.

حسین­زاده، هدایت (1393)،«بررسی بهره‌وری تأثیر اجرای قانون هدفمندسازی یارانه­ها بر روی مصرف گاز طبیعی»، مجله اقتصادی، شماره 7 و 8 ، سال چهاردهم ، صص 122-107.

رئیس زاده، محمد علی(1392)،« اثر یارانه­ها بر مصرف گاز طبیعی بخش خانگی و تجاری»،پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اقتصادی تهران، صص. 1-113.

شهیکی تاش، محمد نبی و نوروزی، هادی (1392)، «تخمین تابع تقاضای گاز طبیعی و سنجش شدت مصرف گاز طبیعی در صنایع انرژی­بر ایران»، فصلنامه اقتصاد انرژی ایران، شماره 10، سال سوم، صفحات 129-93.

صادقی، حسین. مهرگان، نادر و امانی، مسعود (1391)، «استفاده از روش روز درجه در برآورد تقاضای گاز طبیعی بخش خانگی ایران: با رویکرد پانل دیتا»، فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی، شماره 32، سال نهم، صص 187-168.

عباسچیان، ابوالفضل. خلیلی­خواه، امیر. رجبی، مجید و جعفری، طاهره (1390)،" یارانه‌ها از ابتدا تا هدفمندسازی". چاپ اول، انتشارات نوین ، 344 صفحه.

عقیقی، محمد، احمدیان، علی اصغر و شریف فرد، عطیه (1389)، نظام هدفمند کردن یارانه­ها.  انتشارات مرسل، چاپ اول، 104 صفحه.

مرکز آمار ایران. (1394). بازیابی شده در 1/10/1394 www.amar.org.ir, .

BP(2015), Statistical Review of  the World Energy. www.BP.com,visited:2015/08/05.

Dagher, L. (2012), "Natural Gas Demand at the Utility Level: An Application of Dynamic Elasticities". Energy Economics, Vol.33, Issue.6, June, PP.961-969.

EIA(2014), https://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=3&pid=52&aid=10,Visited: 2015/08/05.

Forouzanfar, M., Doustmohammadi, A., Menhaj, M. B., and Hasanzadeh, S. (2010), "Modeling and Estimation of the Natural Gas Consumption for Residential and Commercial Sectors in Iran". Applied Energy, Vol.87, Issue.1,April, PP.268-274.

Hassenzadeh, E.(2012) , Recent Development in Iran's Energy of Subsidy. WWW. IISD. Org. Visited: 2015/06/01.

IEA(2015), International Energy Agency, Natural Gas Information. Online Data. http://www.iea.org. Visited: 2014/05/02.

IMF(2015), International Monetary Fund. Online  Data. http://www.imf.org.

International Monetary Fund (2007), Statistics   Department. International Financial Statistic, Vol. 60, Issue10.

Jeffrey A., Dubin and MAfadden, Daniel L.(1984), "An Econometric Analysis of Residential Electric, Appliance Holdings and Consumption". Econometric, Vol.52,  Issue.2, July.PP.345-362.

Joutz, F. (2009)," Estimating Regional Short-Run and Long-Run Price Elasticities of Residential Natural Gas Demand in the US" .Working  Paper Series, Available  at SSRN 1444927.

Maddala, G. S., Trost, R. P., Li, H., & Joutz, F. (1997)," Estimation of Short-run and Long-run Elasticities of Energy Demand from Panel Data Using Shrinkage Estimators". Journal of Business & Economic Statistics, Vol.15, Issue.1, PP.90-100.

Maeso-Fernandez, Francisso, Osbat, Chiaraz and Schnatz Baend (2004), "Towards the Estimation of Equilibrium Exchange Rates for CEE Acceding Countries: Methodological Issues and a Panel Co-integration Perspective". Working Paper Series, No,353, European Central Bank.

Pesaran,  M. H.,  Shin, Y., & Smith, R. P. (1999)." Pooled Mean Group  Estimation in Dynamic Heterogeneous Panels". Journal of the American Statistical Association,Vol.94, Issue.446 ,PP.621-634.

Wang, T.,  and Lin, B. (2014). "China's Natural Gas Consumption and Subsidies-From a Sector Perspective". Energy Policy, Vol. 65, Issue.G, PP.541-551.