بررسی تأثیر مستقیم و غیرمستقیممصرف انرژی در بخش‌های منتخب اقتصادی بر فقر و نابرابری در ایران

مجید آقایی[1]

 مهدیه رضاقلی زاده[2]

تاریخ ارسال: 24/05/1395                          تاریخ پذیرش:23/12/1395

چکیده:

با توجه به اهمیت فراوان نهاده انرژی در اقتصاد کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه، بررسی تأثیر مصرف انرژی بر فقر و نابرابری در کشور ایران ضرورت می­یابد. بدین منظور مطالعه حاضر تأثیر مستقیم و غیر مستقیم مصرف انرژی در بخش­های مختلف کشور (شامل صنعت، کشاورزی و خدمات) را بر فقر و نابرابری مورد ارزیابی قرار می­دهد. جهت بررسی این موضوع یک سیستم معادلات همزمان متشکل از چهار معادله تولید، نابرابری، تقاضای انرژی و فقر به کار گرفته شده و با استفاده از برآوردگر متغیر ابزاری رابطه میان مصرف انرژی و فقر طی دوره زمانی 1363 تا 1389 مورد آزمون قرار می­گیرد.

یافته ها نشان می­دهد که مصرف انرژی در بخش خدمات به طور مستقیم بر فقر تأثیر­گذار بوده و آن راکاهش می­دهد. در حالی که تأثیر غیر مستقیم مصرف انرژی بر کاهش فقر از طریق کاهش نابرابری در این بخش مورد تائید قرار نمی­گیرد. از سوی دیگر مصرف انرژی در بخش های صنعت و کشاورزی تنها به صورت غیر مستقیم (از طریق کاهش نابرابری) منجر به کاهش فقر در کشور می­شود. همچنین نتایج بیانگر این است که مصرف انرژی از طریق تأثیر مثبت و معنی دار بر رشد اقتصادی، به طور غیر مستقیم منجر به کاهش فقر در هر سه بخش صنعت، کشاورزی و خدمات شده است.

واژگان کلیدی: انرژی، فقر، نابرابری، معادلات همزمان

طبقه بندی JEL: Q43 ، I32 ، C30

1- مقدمه

در دهه­های اخیر، مسئله فقر و نابرابری به کانون‌‌ توجه جدی افراد و جوامع، دولت‌ها، احزاب و گرایش‌های مختلف فکری و ارزشی تبدیل شده است و به عنوان یک مشکل فراملّی در جهان مطرح بوده است. بدین منظور و برای ممانعت از افزایش روزافزون فقر در سطح جهان، خصوصاً در کشورهای فقیر و در حال توسعه، نهادهای بین‌المللی و منطقه‌ای اقداماتی نمادین و عملی را در پیش گرفتند. برای مثال سازمان ملل، دهة 2006-1997 را دهه ریشه‌کنی فقر نام نهاد و یکی از اهداف هشتگانة توسعه هزاره^[3]خود و اولین مورد آن را ریشه‌کن نمودن فقر و گرسنگی شدید قرار داده است و سایر اهداف توسعه هزاره بانک جهانی^[4] به جز آخرین مورد آن یعنی مشارکت جهانی برای توسعه نیز ارتباط بسیار تنگاتنگی با فقر دارند.

مطالعات تجربی انجام شده در کشورهای مختلف[5] نشان داده­اند که با وجود رشد اقتصادی قابل توجه در دهه­های گذشته، مسئله فقر همچنان در اکثر این کشورها به عنوان یک مسئله عمده مطرح است و بنابراین شناسایی عوامل مؤثر بر فقر یکی از اهداف اصلی این کشورها می­باشد. همزمان با بررسی عوامل مؤثر بر فقر و نابرابری در جوامع، بررسی تقاضای انرژی و میزان مصرف حامل­های انرژی در سطوح بنگاهها و خانوارها در کانون توجه سیاستگذاران اقتصادی قرار گرفته است. بنگاه­های اقتصادی از حامل­های انرژی به عنوان نهاده و یا عامل تولید استفاده می‌نمایند. خانوارها نیز به طور مستقیم و غیرمستقیم از خدمات انرژی بهره‌مند شده و مطلوبیت کسب می‌نمایند. بنابراین می­توان گفت مصرف انرژی می­تواند تعیین­کننده رفاه اقتصادی آنها و در نهایت رفاه اقتصادی جامعه باشد (اربان و همکاران[6]، 2007). در سال­های اخیر انرژی به عنوان یکی از ابزارهای رشد فقرزدا^[7] مورد استفاده سیاستگذاران کشورهای مختلف قرار گرفته است.

با توجه به نقش و اهمیت انرژی در فرآیند توسعه کشورهای در حال توسعه و با عنایت به اینکه کشور در آستانه اجرای مراحل تکمیلی طرح هدفمندسازی یارانه و افزایش بیشتر قیمت حامل های انرژی قرار دارد[8]، بررسی نقش و تأثیر مصرف انرژی در بخش­های مختلف اقتصادی بر فقر و نابرابری ضرورت می­یابد و می­تواند به عنوان ابزاری مفید جهت اعمال سیاست­های انرژی مناسب و بهینه مورد استفاده قرار گیرد. به همین منظور در این مطالعه به بررسی تأثیر مصرف انرژی در بخش­های مختلف اقتصادی بر فقر طی دوره زمانی[9] 1363 تا 1389 پرداخته می­شود.

جهت بررسی هدف پژوهش، ابتدا مبانی نظری تأثیر مصرف انرژی برفقر و مطالعات انجام شده در این زمینه مورد بررسی قرار می­گیرد. در ادامه روش­شناسی پژوهش و نحوه مدلسازی و برآورد آنها ارائه خواهد شد.سپس مدل پژوهش برآورد می­گردد و تفسیر نتایج بدست آمده ارائه خواهد شد. در پایان خلاصه­ای از نتایج بدست آمده و پیشنهادات سیاستی ارائه می­گردد.

2- مروری بر مطالعات تجربی

با توجه به عزم جهانی جهت کاهش فقر و نابرابری، بانک جهانی به عنوان یک نهاد بین­المللی به بررسی عوامل مختلف تأثیرگذار بر فقر و نابرابری در سال­های اخیر در قالب گزارش­های مختلف پرداخته است. یکی از مواردی که در سال­های اخیر به عنوان عامل تأثیرگذار بر فقر و نابرابری در کشورهای مختلف به ویژه کشورهای درحال توسعه مورد توجه قرار گرفته است، انرژی و خدمات ناشی از آن می­باشد. به همین منظور گزارش­های بسیاری زیادی توسط بانک جهانی در کشورهای در حال توسعه به منظور بررسی زوایای مختلف تأثیرگذاری انرژی بر فقر و نابرابری انجام شده است. علاوه بر بانک جهانی پژوهشگران مختلفی نیز به بررسی نحوه تأثیرگذاری انرژی بر فقر و نابرابری در کشورهای مختلف پرداخته­اند که در ادامه به برخی از این مطالعات پرداخته می­شود.

سانیل مالا^[10](2013)، در مطالعه­ای به بررسی تأثیر الگوی مصرف انرژی خانوارها بر آلودگی هوا و فقر در 30 منطقه مختلف و با در نظر گرفتن سه مصرف­کننده نهایی انرژی در کشور نپال در چارچوب الگوی LEAP پرداخته­اند. بر اساس نتایج به دست آمده از این مطالعه، مصرف انرژی در بخشهای مختلف کشور نپال نابرابر است و مصرف زیست توده بیشترین حامل انرژی مصرفی است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که سطح مصرف انرژی و نوع حامل انرژی مصرفی در کشور نپال پائین­تر از نیازهای حیاتی بشر می­باشد. همچنین استفاده بیش از حد از زیست توده برای مصارفی چون سرمایش، گرمایش و آشپزی باعث افزایش فقر در این کشور گردیده است.

زولا و ریچاردسون^[11](2013)، در مطالعه­ای به بررسی نقش ذغال چوب در معیشت مردم و تأثیر آن بر کاهش فقر در کشورهای جنوب صحرای آفریقا پرداختند. آنها در این مطالعه به بررسی نقش ذغال چوب به عنوان یکی از حامل­های انرژی بر فقر از جهات مختلفی نظیر میزان موجودی ذغال چوب، تأثیر ذغال چوب بر کیفیت بهداشت و آموزش و نقش آن در آسیب پذیری خانوارها در کشورهای مورد بررسی پرداختند. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می­دهد که ذغال چوب هم می­تواند منجر به افزایش فقر و هم موجب کاهش فقر گردد. از یک طرف تولید و تجارت ذغال چوب در کشورهای مورد بررسی با توجه به فوایدی نظیر افزایش درآمدهای مالیاتی دولت، افزایش درآمد خانوارها در مناطق شهری و روستایی و افزایش تولید ناخالص داخلی در کاهش فقر تأثیرگذار است. از طرف دیگر مصرف ذغال چوب با نابودی اکوسیستم و محیط زیست، افزایش آلودگی هوا و ایجاد بیماری های ناشی از آن و تغییر نیروی کار از مردان به زنان می­تواند باعث افزایش فقر گردد.

نیکلاس^[12](2011)، در مطالعه­ای به بررسی تأثیر منابع مختلف انرژی بر تولید، نابرابری و فقر در آفریقای جنوبی طی دوره زمانی 1993 تا 2008 پرداخت. وی در این مطالعه از یک سیستم معادلات همزمان و برآوردگر حداقل مربعات سه مرحله­ای(3SLS) به منظور بررسی رابطه میان انرژی و فقر و نابرابری استفاده کرد. بر اساس نتایج این پژوهش، حامل های مختلف انرژی نتایج مختلفی بر درآمد سرانه، فقر و نابرابری طی دوره مورد بررسی داشتند. حامل­های برق، زغال­سنگ، بنزین و گازوئیل بیشترین تأثیر را بر افزایش درآمد داشتند. تأثیر برق، نفت سفید و بنزین بر افزایش نابرابری بین گروهی بیشتر از تأثیر آنها بر درآمد سرانه بود، زیرا نابرابری بین گروهی باعث افزایش فقر می شود. بنابراین مصرف برق، نفت سفید، بنزین و زغال­سنگ موجب افزایش فقر طی دوره مورد بررسی در آفریقای جنوبی شدند و تنها گاز و گازوئیل منجر به کاهش فقر در این کشور می شوند.

پاندی و همکاران(2002)^[13]، در مطالعه­ای به وجود مشکلاتی از قبیل مقیاس وسیعی از نابرابری و فقر، حاکمیت سبک زندگی سنتی و بازارهای روستایی، انتقال جمعیت از بازارهای سنتی به بازارهای مدرن و موانع اقتصادی موجود درجریان سرمایه و انتقال تکنولوژی به این کشورها اشاره می­کند و وجود این مشکلات را عاملی در تفاوت سیستم­های انرژی در این کشورها با کشورهای در حال توسعه می­داند. نوع مصرف انرژی در کشورهای در حال توسعه با کشورهای توسعه­یافته نیز متفاوت است. در حالی که کشورهای توسعه­یافته به مصرف انرژی­های نو روی آورده­اند و تقاضا برای این نوع انرژی­ها در این کشورها افزایش یافته است، در اغلب کشورهای در حال توسعه همچنان تقاضا برای انرژی­های سنتی زیاد است.

همانطور که پیش از این اشاره شد، بر خلاف اهمیت رابطه میان انرژی و فقر، مطالعات نظری و تجربی اندکی در این زمینه انجام شده است. اغلب مطالعات انجام شده در زمینه فقر و مصرف انرژی در دهه اخیر توسط سازمان ملل و بانک جهانی و در قالب گزارشهای مختلف انجام شده است و بررسی این موضوع در قالب مدل­های اقتصاسنجی به ندرت انجام شده است. در کشور ایران نیز بر اساس یافته­های نویسندگان هیچ مطالعه نظری یا تجربی در این زمینه انجام نشده است. بنابراین این مطالعه تلاش می کند تا به بررسی مبانی نظری و ابعاد تجربی رابطه میان مصرف انرژی و فقر و نابرابری در بخش­های مختلف اقتصادی کشور بپردازد.

2- مبانی نظری: مصرف انرژی، نابرابری و فقر

با وجود موفقیت­های بسیاری که تاکنون در زمینه کاهش فقر کسب شده است، اما این مسئله همچنان به عنوان یکی از مسائل فراگیر جهانی باقی مانده است و ریشه­کن کردن آن نیاز به پیشرفت در زمینه­های مختلف دارد. بر اساس گزارش توسعه انسانی سازمان ملل، فقر مسئله­ای چند بعدی است که فراتر از فقدان ثروت مادی است و معنای آن تنها فقدان آنچه که برای رفاه اقتصادی لازم است نمی­باشد، بلکه فقر محرومیت از تمام فرصت­های زندگی از جمله محرومیت از خدمات انرژی است^[14]. با وجود آنکه انرژی یک ضرورت اساسی برای فعالیت­های انسانی و توسعه اقتصادی و اجتماعی بوده و کمبود خدمات انرژی به طور مستقیم با عناصر کلیدی فقر، از جمله سطوح پایین آموزش و پرورش و محدودیت فرصت­ها برای فعالیت و امرار معاش در ارتباط است، اما از آن جایی که اکثر مطالعات اقتصادی در حوزه فقر، عوامل مهم به وجود آمدن یک اقتصاد فعال و کاهش فقر را تنها تأمین امور مالی و آموزش و پرورش دانسته و به زوایای دیگر چندان توجه نمی­نمایند، معمولاً نقش تأثیرگذار خدمات انرژی در کاهش فقر و ترویج توسعه پایدار[15] نادیده گرفته شده و سهم مشخصی که انرژی در ادامه زندگی فقرا می­تواند داشته باشد به درستی شناخته نشده است. از این رو هنوز استراتژی­های جهانی کافی برای این که چگونه باید با این نیاز اساسی برای جمعیت رو به رشد جهان روبرو شد، وجود نداشته و نیز ادبیات نظری در خصوص چگونگی تأثیر­گذاری انرژی بر فقر و نابرابری بسیار کمیاب می­باشد. (رامانی و هیندرمنز، 2003)^[16]

اهمیت مصرف انرژی در فرآیند رشد و توسعه جوامع به دلیل نقش خدمات ناشی از آن می­ باشد. زیرا نیازهای اولیه­ای مانند گرمایش، سرمایش، روشنایی، حمل و نقل و پخت و پز توسط انرژی تأمین می­شوند. انرژی به عنوان یک نهاده اصلی و اساسی در فعالیت های بشر محسوب می­شود که با پیشرفت این فعالیت­ها نیاز به مصرف انرژی نیز گسترش می­یابد. با توجه به نقش چشمگیر انرژی در تمام جنبه­های زندگی بشر، عدم دسترسی به آن می­تواند پیامدهای بسیاری به همراه داشته باشد. یکی از پیامدهای عدم دسترسی به انرژی کافی به ویژه انرژی­های مدرن افزایش فقر و نابرابری است. انرژی از کانال­هایی نظیر تأثیرگذاری بر تولید و درآمد خانوارها، سلامت، آموزش، جنسیت و محیط­زیست می­تواند بر فقر ونابرابری تأثیرگذار باشد[17]. در ادامه نحوه تأثیرگذاری انرژی بر فقر مورد بررسی قرار می­گیرد.

1-2- افزایش درآمد

بدون شک مهم­ترین تأثیری که بخش انرژی بر زندگی مردم فقیر در سراسر جهان می­تواند داشته باشد، کمک به افزایش درآمدهای ناچیز آنان از طریق افزایش بهره­وری می­باشد. انجام اکثر فعالیت­های اقتصادی حتی در مقیاس بنگاه­های کوچک و متوسط که منابع عمده اشتغال افراد فقیر نیز به شمار می­آیند، بدون وجود انرژی امکان پذیر نخواهد بود. استفاده هرچه کارآمدتر از انرژی منجر به ایجاد شغل شده، بهره­وری را افزایش داده و درآمد را افزایش می­دهد و در نتیجه منجر به رشد و توسعه اقتصادی می­شود، بنابراین می­توان گفت رشد اقتصادی عمدتاً به استفاده هر چه کارآمدتر از انرژی بستگی دارد(کریستین گروس،۲۰۱۲)^[18]. مطالعات تجربی فراوانی در داخل و خارج از کشور نیز به بررسی تأثیر مصرف انرژی بر رشد اقتصادی پرداخته اند که در اغلب آنها تأثیر مثبت انرژی بر افزایش درآمد و رشد اقتصادی مورد تائید قرار گرفته است.

2-2- افزایش بهره­وری و بازدهی در بخش کشاورزی

یکی دیگر از موارد تأثیرگذاری انرژی بر فقر اثر مصرف انرژی بر بهره­وری و بازدهی بخش کشاورزی است. با توجه به اینکه حل مسائل مربوط به سوء تغذیه و بحران مواد غذایی در برخی از کشورهای در حال توسعه، نیازمند افزایش بهره_­وری و بازدهی در بخش کشاورزی می­باشد، دسترسی به انرژی در فعالیت­های کشاورزی می­تواند تأثیر مهمی در بهبود عملکرد کشاورزی و در نتیجه فقر و نابرابری داشته باشد، چرا که دسترسی به انرژی موجب مکانیزه شدن بیشتر و تسهیل فعالیت­های مختلف نظیر فرآیند آبیاری، فعالیت­های مربوط به آماده­سازی زمین، کشت و برداشت و نیز فعالیت_­های پس از برداشت محصول می­شود که این خود منجر به افزایش بازدهی خواهد شد (لی، 2005)^[19]. تأثیر مصرف انرژی بر بهره­وری و بازدهی در بخش کشاورزی در بخش روستایی کشور هند مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس نتایج حاصل از این مطالعه برق­رسانی در بخش روستایی کشور هند منجر به بهبود سیستم­های آبیاری مزارع شده و سود مزارع را افزایش داده است و بهبود سیستم آبیاری در اثر استفاده از انرژی برق منجر به افزایش 50 درصدی درآمد کشاورزان شده است(بارنز و همکاران[20]، 2003).

3-2-کمک به سلامت بیشتر

حامل­ های انرژی و به ویژه انرژی های تجاری با روش­های متفاوت و به طور مستقیم و غیر مستقیم به توسعه و تأمین سلامت در سطح جهان یاری می­ رسانند. دسترسی به انرژی از طریق افزایش درآمد خانوارها و کاهش سوء تغذیه، کاهش بیماری­ها به دلیل استفاده از خدمات انرژی نظیر تصفیه آب، کاهش بیماری­های تنفسی و غیره ریسک سلامت را کاهش داده و در نتیجه به توسعه بهداشت و سلامت کمک می­نماید(گزارش سازمان ملل، 2011)^[21].

4-2- بهبود نظام آموزش و پرورش

یکی دیگر از فواید دسترسی به انرژی و خدمات ناشی از آن در کاهش فقر و نابرابری، نقش آن در بهبود نظام آموزش و پرورش می­باشد. بانک جهانی[22](2002) و بارنز و کولکارنی(2004)[23]، در مطالعه­ای به بررسی رابطه میان آموزش و پرورش و میزان مصرف برق در سطح خانوارها در کشور نیکاراگوئه پرداخته­اند. نتایج نشان می­دهد که درصد کودکانی که در مدارس به تحصیل می­پردازند، همبستگی بالایی با میزان دسترسی آن ها به برق دارد. در میان خانوارهای روستایی نیکاراگوئه، 72 درصد از کودکانی که در خانه های بهره­مند از برق زندگی می­کنند، در مدارس مشغول به تحصیل می باشند، در حالی که در مقابل، در مناطقی که خانواده ها دسترسی به برق ندارند تنها 50 درصد از کودکان در حال تحصیل هستند.

5-2- بهبود کیفیت زندگی زنان

افزایش دسترسی به انرژی، منافع بسیاری را از جنبه های گوناگون بهداشت و سلامت، آموزش و بهره­وری و به طور کلی بهبود کیفیت زندگی زنان خواهد داشت. نتایج مطالعه بارنز و همکاران(2003) در مناطق روستایی هند نشان می­دهد که دسترسی به برقدر این مناطق توانسته است منافع بسیاری را متوجه زنان نماید. احتمال این که یک زن به مطالعه بپردازد، رابطه عمیقی با این موضوع دارد که آیا خانه­ای که وی در آن زندگی می­کند به برق دسترسی دارد یا خیر؟ نتایج این مطالعه نشان می­دهد که صرف نظر از سطح درآمد، عملاً هیچ مطالعه­ای از جانب زنان در خانه­هایی که دسترسی به برق ندارند، انجام نمی­گیرد. در خانواده­هایی با سطح پایین درآمد، زنانی که در خانه­های خود دسترسی به برق دارند در مقایسه با زنان غیر بهره­مند از امکانات برق، بیشتر به مطالعه می پردازند. بر اساس این نتایج، 11 درصد از زنان مناطق بهره­مند از برق اکثراً در طول روز به مطالعه پرداخته و به طور متوسط یک ساعت در روز را در حال مطالعه می­باشند. زمانی که این مطالعه سطح درآمد را نیز وارد بررسی­های خود می نماید، نتیجه گرفته می­شود که متوسط زمان مطالعه زنان در این مناطق، بستگی به سطح درآمدی خانوارها دارد، به گونه­ای که زنانی که در خانوارهای با درآمد بالاتر زندگی می­کنند، مدت زمان بیشتری را نسبت به زنان با سطح درآمد پایین­تر، صرف مطالعه می­نمایند. میزان باسوادی در میان زنان با سطح درآمد پایین­تر خانواده، کمتر از میزان باسوادی در میان زنان با درآمد بالاتر بوده و بنابراین امکان کمتری برای مطالعه دارند. در پایان این مطالعه نتیجه­گیری می کند که به طور کلی و بدون در نظر گرفتن سطح درآمد خانوارها، دسترسی به انرژی برق موجب افزایش میزان مطالعه و بهبود آموزش و پرورش در زنان خواهد شد.^[24]

2-6- کاهش آسیب های زیست محیطی

انرژی­های مدرن می­توانند یک عامل بسیار مؤثر در کاهش تخریب محیط زیست بوده و بر این اساس اثرات مخرب آن را کاهش دهند. استفاده از انرژی­های مدرن و به ویژه منابع انرژی­های نو در زندگی افراد، ضمن افزایش کارایی و بهره وری، قادر خواهند بود سوخت­های مدرن و پاک­تری را جهت اهدافی نظیر پخت و پز جایگزین سوخت­های سنتی نموده و با کاهش میزان آلودگی حاصل از سوخت­ها، در جهت کاهش تخریب محیط زیست گام بردارند.

به طور کلی بر اساس مطالب ذکر شده می­توان گفت، دسترسی مناطق فقیر به انرژی و خدمات ناشی از آن، تأثیر مثبتی در کاهش نابرابری­ها داشته و فقر را نیز کم می کند، اما باید به این نکته توجه نمود که این تأثیر مثبت در صورتی اتفاق خواهد افتاد که مناطق فقیر از خدمات انرژی و به ویژه انرژی­های مدرن بهره مند شوند. هنگامی که بهره­مندی از انرژی و خدمات آن در مناطقی اتفاق بیفتد که مردم آن دارای درآمدهای بیشتری نسبت به مردم مناطق فقیرتر هستند و امکانات و تسهیلات بیشتری را نیز در اختیار دارند، تأثیرات مثبت انرژی نظیر افزایش درآمد، سلامت بیشتر، بهبود نظام آموزش و پرورش، بهبود کیفیت زندگی زنان و ... که در بالا توضیح داده شد، در این مناطق اتفاق افتاده اما افراد مناطق فقیر همچنان شرایطی نظیر شرایط قبلی را داشته و از این تأثیرات مثبت بی بهره خواهند بود. این امر به احتمال بسیار زیاد نابرابری ها را افزایش داده و فقر را نیز در مناطق فقیر بیشتر خواهد نمود(بانک جهانی، 2001).

3- ارائه مدل و بررسی متغیرها

در این قسمت از پژوهش به تصریح معادلات مناسب جهت بررسی رابطه میان انرژی، تولید، نابرابری درآمدی و فقر در بخش­های مختلف اقتصادی کشور پرداخته می­شود. همانطور که بیان گردید، انرژی می­تواند هم به صورت مستقیم و از طریق افزایش درآمد و تولید و هم به صورت غیرمستقیم و از طریق تأثیر گذاری بر آموزش، بهداشت، بهره­وری و در نتیجه افزایش تولید و نابرابری بر فقر تأثیرگذار باشد.

با توجه به مبانی نظری ارائه شده و مطالعات تجربی گذشته[25] در زمینه رابطه میان نابرابری و تولید، می­توان نابرابری درآمدی را در کنار سایر عوامل مؤثر بر تولید به عنوان یک عامل تأثیرگذار در نظر گرفت. به منظور بررسی شاخص­های مختلف نابرابری بر تولید، معادله (1) به صورت زیر ارائه می­شود:

                                                                                                                                                         (1)

در این معادله Y ، K ، L و E به ترتیب بیانگر تولید، موجودی سرمایه، نیروی کار و انرژی می باشند.  بیانگر مقادیر مختلف شاخص های نابرابری می­باشد و α نیز نشاندهنده پارامترهای مختلف معادله می­باشد. با فرض اینکه 2=₄α+₃α+₂α، معادله بالا را می­توان به صورت زیر بازنویسی کرد:

                                                                                                                           (2)

حال با تقسیم این معادله بر تعداد نیروی کار(L)، عوامل مؤثر بر تولید بر حسب سرانه نیروی کار تبدیل می­شود و عبارتست از:

                                                                                                                                                                                   (3)

حروف کوچک متغیرها نشاندهنده مقادیر سرانه آنها بر حسب نیروی کار می باشد(با در نظر گرفتن مقدار نیروی کار به جای جمعیت، در ادامه پژوهش از واژه سرانه استفاده خواهد شد). با گرفتن لگاریتم از طرفین معادله بالا، خواهیم داشت:

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       (4)

معادله بالا بیانگر عوامل مؤثر بر تولید، با در نظر گرفتن متغیر انرژی و شاخص­های مختلف نابرابری می باشد که یکی از چهار معادله سیستم معادلات مورد نظر در این پژوهش می­باشد. این معادله به تفکیک بخش­های مختلف اقتصادی کشور برآورد خواهد شد.

معادله تقاضای انرژی در بخش خدمات، صنعت و کشاورزی بر اساس تابع تولید و قید هزینه استخراج می­شود. تابع تقاضای انرژی نیز برحسب مقادیر سرانه متغیرها در نظر گرفته شده است^[26]. با توجه به اینکه درآمد خانوارها و ارزش افزوده بخش­های مختلف یکی از عوامل مؤثر بر مصرف انرژی محسوب می­شود و با افزایش درآمد خانوارها(ارزش افزوده بخش­ها)، تقاضا برای انرژی نیز افزایش می­یابد. بنابراین نحوه توزیع درآمد در جامعه، می­تواند بر میزان و چگونگی تقاضای انرژی دربخشهای مختلف تأثیرگذار باشد. به همین منظور از شاخص­های مختلف نابرابری به منظور بررسی تأثیر توزیع درآمد بر تقاضای انرژی در مدل استفاده گردید. بنابراین تقاضای سرانه انرژی با در نظر گرفتن متغیرهای درآمد(تولید سرانه)، قیمت انرژی و شاخص نابرابری، به صورت زیر تصریح می­گردد:

                                                   (5)

متغیر price در این معادله نشاندهنده قیمت انرژی در بخش­های مختلف می­باشد. قیمت سایر حامل­های انرژی به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر تقاضای انرژی، جهت جلوگیری از کاهش درجه آزادی بیشتر در این مدل منظور نشده است^[27]. مدلسازی رابطه میان نابرابری و رشد اقتصادی بر اساس فرضیه U معکوس^[28] کوزنتس[29] (1955) انجام شده است. بعد از ارائه این فرضیه در مورد رابطه میان نابرابری و توسعه اقتصادی، مطالعات مختلفی به بررسی این فرضیه در نمونه های مختلف پرداختند^[30]. فرضیه U معکوس کوزنتس و مطالعاتی از قبیل آناند و کانبور[31](1993a,b) و آهلووالیا^[32](1976) نشان دادند که یک رابطه غیرخطی میان نابرابری و درآمد سرانه می­تواند وجود داشته باشد. بر اساس مطالعات انجام شده قبلی، یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر نابرابری، سیاستهای توزیعی دولت می­باشد. از شاخص­های این سیاستهای توزیعی می­توان متغیرهایی چون مخارج دولت، سیاستهای پولی، یارانه­های اعطایی توسط دولت و .. را نام برد. در این مطالعه، معادله نابرابری با توجه به مطالعات گذشته و با توجه به شرایط اقتصاد ایران تعدیل شده است و نابرابری تابعی از درآمد سرانه و متغیرهایی چون تقاضای سرانه انرژی، اندازه دولت و میزان سرانه یارانه انرژی در نظر گرفته شده است:

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               (6)

ورود متغیر مصرف انرژی در این مطالعه، به منظور بر طرف کردن مساله درونزایی احتمالی میان انرژی و GDP در سیستم مطالعات همزمان نهایی و همچنین بررسی تأثیر مصرف انرژی بر نابرابری می­باشد.

آخرین معادله در سیستم معادلات مورد بررسی، معادله فقر می­باشد. معادله فقر بر اساس چارچوب رشد فقرزدای ارائه شده توسط سان و کاکوانی[33](2008) ارائه شده است. با توجه به مطالعات گذشته و مبانی نظری موجود در این زمینه، رشد اقتصادی و کاهش نابرابری دو عامل تأثیر گذار بر فقر می باشند. معادله فقر بر اساس تئوری رشد فقرزدا را می­توان به صورت زیر تصریح کرد:

                                                                                                                                                                                                                                               (7)

در این معادله P نشاندهنده مقادیر مختلف شاخص فقر فاستر،گریر و توربک[34](FGT) با توجه به مقادیر متفاوت شاخص فقر گریزی(α) می باشد^[35]. y و ѳ نیز نشاندهنده ارزش افزوده بخش­ها(رشد اقتصادی) و شاخص نابرابری می­باشند. δ پارامتر معادله می­باشد. به منظور بررسی تأثیر مصرف انرژی بر فقر، به جای متغیر تولید سرانه در معادله رشد فقرزدای بالا، می­توان عوامل مؤثر بر تولید (1) را جایگذاری کرد، با انجام این جایگذاری خواهیم داشت:

                                                                                                                            (8)

با ساده کردن این معادله و گرفتن لگاریتم از طرفین آن و همچنین با اضافه کردن جز اخلال، خواهیم داشت:

                                         (9)

با توجه به وجود درونزایی احتمالی میان عوامل مؤثر بر تولید(رشد اقتصادی) و نابرابری و همچنین عوامل مؤثر بر تولید(رشد اقتصادی) و مصرف انرژی، استفاده از روش برآورد حداقل مربعات معمولی(OLS) برای برآورد هر یک از معادلات عوامل مؤثر بر تولید، نابرابری، انرژی و فقر ممکن است منجر به نتایج تورش­دار گردد و از طرف دیگر با توجه به اینکه هدف از این پژوهش بررسی تأثیر مستقیم و غیر مسقیم مصرف انرژی بر فقر از طریق عوامل مؤثر برتولید(رشد اقتصادی) و نابرابری می باشد، ضروری است تا هر یک از معادلات مذکور با یکدیگر و در قالب یک سیستم معادلات برآورد گردند. سیستم معادلات همزمان مورد نظر در این مطالعه به منظور بررسی تأثیر مصرف انرژی بر تولید(رشد اقتصادی)، فقر و نابرابری به صورت زیر می­باشد:

اندیس i در سیستم معادلات بالا نشان­دهنده بخش­های صنعت، کشاورزی و خدمات می­باشد. سیستم معادلات همزمان تصریح شده به منظور بررسی تأثیر مصرف انرژی بر فقر با استفاده از برآوردگرهای متغیر ابزاری^[36] برآورد می­گردد. در برآورد معادلات با استفاده از این برآوردگرها، باید متغیرهای ابزاری مناسب برای هر یک از متغیرهای درونزا در سیستم معادلات مشخص گردد. به همین منظور لازم است ابتدا متغیرهای درونزا و برونزا در هر یک از معادله­های سیستم مشخص و برای هریک از متغیرهای درونزا نیز متغیر ابزاری مناسب تعیین شود. ذکر این نکته ضروری است که، یافتن متغیر ابزاری مناسب در کسب نتایج صحیح در برآورد معادلات همزمان بسیار ضروری است(لین^[37]، 2011).

1-3- بررسی متغیرها^[38]

داده های مورد استفاده در این پژوهش عبارتند از:

تولید ناخالص داخلی سرانه(y): این متغیر از تقسیم میزان ارزش افزوده بخش­های کشاورزی، صنعت و خدمات بر حسب میلیارد ریال بر تعداد نیروی کار موجود در آنها بدست آمده است. این متغیر شاخص رشد اقتصادی مدل می­باشد و با توجه به اینکه یکی از متغیرهای درونزا در سیستم معادلات می­باشد، متغیر تولید ناخالص داخلی سرانه بدون نفت به عنوان متغیر ابزاری مورد نظر این متغیر مورد استفاده قرار گرفته است.

موجودی سرمایه سرانه(k): میزان موجودی سرمایه سرانه در کل اقتصاد و تک تک بخشهای اقتصادی مورد بررسی در این مطالعه می­باشد، که از تقسیم موجودی سرمایه به قیمت ثابت سال 1376 بر حسب میلیارد ریال بر تعداد نیروی کار بدست آمده است. این متغیر در سیستم معادلات تصریح شده از پیش تعیین شده می­باشد.

اندازه دولت(g): بیانگر میزان مخارج دولت تقسیم بر GDP می باشد. این متغیر یکی از متغیرهای از پیش تعیین شده در سیستم معادلات می باشد.

مصرف سرانه انرژی(e): نشاندهنده میزان مصرف سرانه انرژی می­باشد. میزان مصرف سرانه انرژی در بخش­های کشور، از تقسیم کل انرژی مصرفی هر بخش بر تعداد نیروی کار بدست می­آید. متغیر انرژی در سیستم معادلات همزمان تصریح شده یک متغیر درونزا می باشد و متغیر ابزاری مورد استفاده برای آن، میزان مصرف کل انرژی سرانه می­باشد.

قیمت انرژی(Price): نشان­دهنده شاخص وزنی قیمت کل حامل­های انرژی مصرفی در هر بخش می­باشد. تمام قیمت­های استفاده شده در این پژوهش با استفاده از شاخص قیمت مصرف­کننده به مقدار واقعی تبدیل شده­اند. این متغیر به عنوان یک متغیر درونزا در سیستم محسوب می­شود و متغیر ابزاری در نظر گرفته شده برای این متغیر در سیستم معادلات، شاخص قیمت جهانی حامل­های انرژی می­باشد.

نابرابری(ѳ): همانطور که بیان شد، شاخص­های مختلفی جهت بررسی نابرابری وجود دارد. در این پژوهش از شاخص­های نابرابری تایل، اتکینسون و ضریب جینی[39] به منظور بررسی نابرابری استفاده شده است. محاسبه شاخص­های نابرابری مذکور با استفاده از داده­های جمع­آوری شده از طرح بودجه خانوار ارائه شده توسط مرکز آمار ایران و با استفاده از نرم افزار STATA انجام شده است. شاخص­های نابرابری به عنوان متغیرهای درونزا در سیستم محسوب می­شوند و متغیر ابزاری مناسب برای آن­ها مخارج اجتماعی و عمومی دولت در نظر گرفته شده است.

شاخص فقر( ): شاخص فقر مورد نظر در این مطالعه بر اساس شاخص­های فقر خانواده فوستر-گریر و توربک و با استفاده از اطلاعات طرح هزینه درآمد خانوار محاسبه شده است. شاخص فقر FGT بر اساس مقادیر مختلف ضریب فقرگریزی(0,1 , 2 = α)، محاسبه شده است. فقر از متغیرهای درونزا در سیستم معادلات محسوب می­شود و متغیر پرداختهای انتقالی وکمک های بلاعوض دولت به عنوان متغیر جانشین شاخص­های فقر در این پژوهش استفاده شده است.

2-3- معادلات همزمان و آزمون‌های تشخیص

یکی از مشخصه­های سیستم معادلات همزمان اینست که متغیر وابسته در یک معادله به عنوان متغیری توضیحی در معادله­ای دیگر از سیستم ظاهر می­شود. چنین متغیر توضیحی ممکن است با جمله پسماند معادله_­ای که در آن به عنوان متغیر توضیحی وارد شده است، همبستگی داشته باشد و بنابراین موجب نقض فرض کلاسیک صفر بودن کواریانس­ها^[40] گردد. در چنین شرایطی استفاده از برآوردگر حداقل مربعات معمولی(OLS)، منجر به نتایج نااریب و ناسازگار می­گردد و اگر حجم نمونه به سمت بی­نهایت نیز میل کند، باز هم برآوردگر OLS با مقادیر حقیقی جامعه برابر نمی­شود. به همین منظور جهت برآورد معادلات همزمان انجام مسئله تشخیص و آزمونهای قطری بودن^[41] و تشخیص متغیرهای ابزاری مناسب ضروری می­باشد زیرا اگر معادله دقیقا قابل شناسا[42](JI) و یا فرا شناسا[43](OI) باشد، قابل برآورد است. اما اگر غیرقابل شناسا[44](NI) باشد، قابل برآورد نیست.

در مطالعات گذشته مربوط به معادلات همزمان، روش­های ترتیبی و مرتبه­ای جهت شناسایی سیستم معادلات همزمان مورد استفاده قرار می گرفت. این دو روش از روشهای سنتی و اولیه شناسایی در سیستم معادلات همزمان محسوب می­شوند^[45]. اما در مطالعات جدید اقتصادسنجی، آزمون­های جدیدی جهت شناسایی و سنجش اعتبار سیستم معادلات همزمان ارائه شده است. جدیدترین آزمون­های شناسایی سیستم معادلات همزمان، شامل دو گروه آزمون­های شناسایی معادلات و آزمون­های شناسایی و بررسی اعتبار متغیرهای ابزاری می باشند. آزمون­های شناسایی سیستم معادلات عبارتند از آزمون انگریست و پیچکه^[46](AP)، آزمون شناسایی کلیبرگن و پاپ(2006)^[47] و آزمون کرگ-دونالد(1993)^[48]. آزمون­های بررسی اعتبار متغیرهای ابزاری استفاده شده در سیستم معادلات جهت برآورد­های دومرحله­ای(2SLS) و سه مرحله­ای(3SLS) نیز عبارتند از آزمون­های اندرسون و روبین^[49]، استاک و رایت^[50] و آزمون هانسن^[51] . در ادامه توضیح مختصری از آزمون­های تشخیصی ذکر شده ارائه می گردد.

یکی از مهمترین آزمون­های شناسایی در معادلات همزمان، آزمون شناسایی رگرسورهای درونزا می­باشد که توسط انگریست و پیچکه(AP) ارائه شده است و شناسا نبودن و همچنین شناسایی ضعیف رگرسورهای درونزای موجود در سیستم را مورد بررسی قرار می­دهد. این آزمون دارای دو نوع توزیع احتمال کای دو و F می_­باشد که این آزمون­ها به ترتیب ناشناسا بودن و شناسایی ضعیف رگرسورهای درونزا را مورد بررسی قرار می_­دهند. آماره AP با توزیع آماری کای­دو، دارای درجه آزادی برابر با L1+K1+1 می باشد و فرضیه صفر مبنی بر غیرقابل شناسا بودن رگرسورهای درونزا را مورد آزمون قرار می­دهد. K1، برابر با تعداد رگرسورهای درونزا و L1 نشان­دهنده تعداد متغیرهای ابزاری است که در سیستم معادلات در نظر گرفته نشده­اند. آزمون AP با توزیع آماری F نیز فرضیه شناسایی ضعیف رگرسورهای درونزا در سیستم را مورد بررسی قرا می دهد. مقادیر بحرانی آزمونF موجود نیست ولی به منظور مقایسه می­توان از مقادیر بحرانی استاک و یوگو^[52](2005) جهت استنتاج آماری استفاده کرد.

آزمون شناسایی کلیبرگن و پاپ نیز یکی دیگر از آزمون­های شناسایی در سیستم معادلات همزمان می­باشد. آزمون انگریست و پیچکه(AP) شناسایی سیستم معادلات را در صورتی که اجزا خطا مستقل و هم توزیع باشند مورد بررسی قرار می دهد اما هنگامی که فرض مستقل و هم توزیع بودن اجزا خطا برقرار نباشد و مشکل واریانس ناهمسانی و یا خودهمبستگی وجود داشته باشد،‌ این آزمون دارای اعتبار نمی­باشد. در این صورت از آزمون­های والد و همچنین LM ارائه شده توسط کلیبرگن و پاپ به منظور شناسایی سیستم معادلات استفاده می­شود. این آزمون دارای توزیع کای دو با درجه آزادی L1-K1+1 می باشد و فرضیه صفر مبنی بر ناشناسا بودن سیستم در مقابل شناسا بودن سیستم را مورد آزمون قرار می­دهد. آماره F کلیبرگن و پاپ نیز شناسایی ضعیف سیستم را مورد بررسی قرار می دهد. این آزمون دارای توزیع F با درجه آزادی برابر با (N-L/L1) می­باشد و فرضیه صفر مبنی بر شناسایی ضعیف سیستم را مورد بررسی قرار می­دهد.

بررسی معنی­داری متغیرهای ابزاری مورد استفاده و رگرسورهای درونزای مورد استفاده در معادلات ساختاری نیز یکی دیگری از مواردی است که در روش های برآورد سیستم معادلات و متغیرهای ابزاری، مورد بررسی قرار می گیرد. اولین آزمون در این زمینه، آزمون اندرسون و روبین^[53](1949) است. دومین آزمون مورد استفاده در این زمینه، آزمون S استاک و رایت^[54](2000) می باشد. فرضیه صفر در هر دو آزمون ذکر شده عبارتست از اینکه ضرایب رگرسورهای درونزا در معادلات ساختاری مشترکاً برابر با صفر هستند و علاوه بر این محدودیت­های فراشناسا دارای اعتبار می­باشند. این دو آزمون نسبت به استفاده متغیرهای ابزاری ضعیف در مدل، قوی و قابل اعتماد می­باشند و در صورت استفاده از متغیرهای ابزاری ضعیف، نتایج این آزمون مورد پذیرش قرار نخواهد گرفت. این دو آزمون صفر بودن ضرایب متغیرهای ابزاری در نظر گرفته نشده در مدل را مورد آزمون قرار می دهند. هر دو آزمون ذکر شده دارای توزیع کای دو با درجه آزادی L1 هستند که L1 نشاندهنده تعداد متغیرهای ابزاری خارج شده از سیستم می باشد^[55].

یکی دیگر از آزمونهای مورد استفاده جهت بررسی اعتبار متغیرهای ابزاری، آزمون سارگان- هانسن می­باشد. این آزمون یک آزمون محدودیت فراشناسا می­باشد. فرضیه صفر این آزمون عبارتست از اینکه ابزارهای مورد استفاده معتبر می­باشند، یعنی اینکه ابزارهای مورد استفاده در مدل با جزء خطا همبستگی ندارند و متغیرهای ابزاری خارج شده از سیستم به طور صحیح انتخاب شده­اند.

3-3- برآورد سیستم معادلات همزمان

یک سیستم معادلات دارای M متغیر درونزا و N متغیر از پیش تعیین شده را در نظر بگیرید. اگر Y_t را بردار ضرایب درونزا فرض کنیم و X_t نیز بردار متغیرهای از پیش تعیین شده باشد، فرم خلاصه شده ^[56] سیستم معادلات مورد بررسی را می توان به صورت زیر نوشت:

که در این معادله  و  می باشند.  نشاندهنده فرم کاهش یافته پارامترها و  بیانگر بردار کاهش یافته اجزا اخلال سیستم می­باشد. قبل از برآورد سیستم معادلات، شناسایی معادلات موجود در سیستم به دلیل سازگاری ضرایب ساختاری با داده­های یکسان با استفاده از جدیدترین آزمون های شناسایی مورد بررسی قرار می­گیرد. به طور کلی به منظور شناسا بودن معادلات موجود در سیستم، تعداد متغیرهای از پیش تعیین شده خارج از مدل باید از تعداد متغیرهای درونزای وارد مدل شده بزرگتر باشند(N-n ≥ m-1).

با توجه به مطالعات انجام شده قبلی، دو رویکرد تک معادله­ای(روش_­های اطلاعات محدود^[57]) و رویکرد سیستمی(روش­های اطلاعات کامل^[58]) جهت برآورد سیستم معادلات همزمان ارائه شده است. در مطالعات تجربی از روشهای تک معادله­ای بیشتر استفاده می_­شود (کاهولی^[59]، 2011). مزیت اصلی روشهای تک معادله­ای این است که این روشها نسبت به خطای شناسایی، حساسیت کمتری دارند و این به این معنی است که در این روشها معادلاتی که به طور صحیح شناسایی شده­اند، تحت تأثیر خطای شناسایی دیگر معادلات قرار نمی­گیرند(کاهولی، 2011). در بین روشهای تک معادله­ای روشهای ^[60] 2SLS ، ^[61]SUR و ^[62]3SLS کاربرد بیشتری در برآورد معادلات همزمان دارند، بویژه اگر سیستم معادلات بیش از حد شناسا باشد(کاهولی، 2011). در این مطالعه از دو روش 2SLS و 3SLS جهت برآورد سیستم معادلات استفاده شده است. در واقع برآوردگر اصلی استفاده شده در این مطالعه به منظور برآورد سیستم معادلات ذکر شده در پژوهش، 3SLS می باشد اما به منظور انجام آزمون­های تشخیصی مختلف و انتخاب متغیرهای ابزاری صحیح، ابتدا تک تک معادلات تصریح شده در سیستم، به روش 2SLS برآورد می گردند، زیرا انجام آزمون­های شناسایی معادلات و همچنین اطمینان حاصل کردن از ابزارهای بکار برده در سیستم، در برآورد­های 2SLS امکانپذیر است[63]. به همین منظور در این مطالعه ابتدا با استفاده از روش 2SLS شناسایی معادلات انجام شده و صحت ابزارهای مورد استفاده سنجیده خواهد شد و سپس جهت تجزیه و تحلیل، سیستم معادلات با استفاده از روش 3SLS برآورد می­گردد. روش 3SLS از مزیت­های هر دو روش 2SLS و SUR برخوردار است. این روش همبستگی همزمان اجزا خطا و احتمال وجود تورش همزمانی در مدل را تصحیح می­کند، زیرا اجزا اخلال در سیستم معادلات همزمان بطور همزمان با هم وابسته هستند و عواملی که اجزا خطا را در یک معادله تحت تأثیر قرار می­دهند ممکن است اجزا خطا در دیگر معادلات سیستم را نیز تحت تأثیر قرار دهند. به همین منظور در نظر نگرفتن این هم بستگی همزمانی و برآورد کردن هر یک از معادلات به صورت جداگانه منجر به برآوردهای ناکارای ضرایب خواهد شد. در سیستم معادلات همزمان همانطور که بیان شد، برخی از متغیرهایی که در سمت چپ یک معادله هستند ممکن است در معادلات دیگر در سمت راست ظاهر شوند که این نشاندهنده وجود رابطه همزمانی است و اگر نادیده گرفته شود، منجر به برآورد های ناسازگار می­شود. این تورش همزمانی موجود با بکارگیری روش 2SLS برای هر یک از معادلات برطرف خواهد شد. برآوردگر 2SLS یک ترکیب خطی از متغیرهای از پیش تعیین شده مدل را جانشین متغیرهای توضیحی درونزای تصادفی می­کند و ترکیبی از این متغیرهای توضیحی را جایگزین متغیرهای درونزای اولیه می­کند. در واقع برآوردگر 2SLS ترکیبی از متغیرهای از پیش تعیین شده را به عنوان ابزار، جانشین متغیرهای درونزا می­کند. به همین دلیل در برآورد مدل­های همزمان یکی از مسایل مهم کاربرد ابزارهای مناسب می­باشد. در این پژوهش ابتدا تک تک معادلات در هر سیستم با استفاده از روش 2SLS جهت اطمینان از صحت متغیرهای ابزاری استفاده شده و همچنین انجام آزمونهای مختلف شناسایی، برآورد خواهند شد، سپس به منظور در نظر گرفتن همبستگی همزمانی متغیرها و تأثیر همزمان آنها بر یکدیگر از برآوردگر 3SLS استفاده خواهد گردید.

4-3- آزمون­های خوبی برازش برآورد های 3SLS

پس از برآورد سیستم معادلات همزمان و قبل از تفسیر نتایج، به منظور اطمینان از نتایج بدست آمده، لازم است آزمونهای مختلف خوبی برازش مدل انجام شود. این آزمون­ها که به منظور تأئید اعتبار نتایج بدست آمده انجام می­شوند، شامل آزمون واریانس ناهمسانی، آزمون خودهمبستگی، آزمون نرمال بودن و آزمون تشخیص برآورد مدل با استفاده از روش سیستمی یا غیره می­باشند.

آزمون تشخیص نرمال بودن توزیع تک تک معادلات و همچنین آزمون بررسی نرمال بودن کل سیستم معادلات، یکی از آزمون­های مورد نیاز در برآورد­های 3SLS می­باشد. بررسی نرمال بودن توزیع تک تک معادلات سیستم در این پژوهش، بر اساس آزمون LM جارک^[64] برا انجام شده است و بررسی نرمال بودن توزیع کل سیستم بر اساس آزمون های جارک برا، دورنیک-هانسن^[65] ، آزمون LM گری^[66]، آزمون اندرسون- دارلینگ^[67] و آزمون دی اگستینو-پیرسون^[68] انجام گردیده است. تمام آماره های آزمون­های نرمالیتی به جز آزمون اندرسون-دارلینگ، بر اساس توزیع کای دو خواهند بود و آماره آزمون اندرسون-دارلینگ نیز بر اساس آماره Z می­باشد. تمام این آزمون­های ذکر شده فرضیه صفر مبنی بر نرمال بودن توزیع کل سیستم در مقابل عدم نرمال بودن آن را مورد بررسی قرار می­دهند. با توجه به انجام آزمون­های ذکر شده، نرمال بودن سیستم معادلات برآورد شده در این پژوهش بر اساس اغلب آزمون­ها، مورد تأئید قرار گرفته و نتایج ارائه شده جهت تفسیر تأیید می­گردند^[69].

یکی دیگر از آزمون های مورد نیاز جهت اعتبارسنجی نتایج در برآورد معادلات همزمان به روش 3SLS، آزمون تشخیص ماتریس کواریانس بروش-پاگان،^[70] جهت بررسی برآورد سیستم معادلات با استفاده از روش 3SLS یا OLS می­باشد. در برآورد سیستم معادلات به روش 3SLS فروض زیر برقرار می باشند:

1-     در هر معادله از سیستم، استقلال اجزا خطا وجود دارد و یا به عبارت دیگر بین زمانهای مختلف در معادلات یکسان هیچ همبستگی وجود ندارد.

2-     هیچ همبستگی میان دوره­ای^[71] در سیستم معادلات وجود ندارد، یعنی میان اجزای خطا در هیچ یک از دو معادله، بین دو دوره زمانی مختلف همبستگی وجود ندارد.

3-     همبستگی ممکن است بین دو معادله مختلف اما در یک زمان یکسان وجود داشته باشد که همبستگی همزمان^[72] نامیده می­شود.

اگر همبستگی همزمان بین سیستم معادلات تصریح شده وجود نداشته باشد، می­توان از روش OLS به منظور برآورد هر یک از معادلات سیستم به صورت جداگانه استفاده کرد و نتایج بدست آمده نیز کاملا کارآ خواهند بود و نیازی به برآورد سیستم به روش 3SLS نیست.

آزمون بروش-پاگان به بررسی وجود یا عدم وجود همبستگی همزمان بین معادلات موجود در سیستم معادلات می­پردازد. این آزمون صفر بودن ماتریس کواریانس قطری همزمان^[73] را مورد بررسی قرار می­دهد. اگر حداقل یک کواریانس غیر صفر در سیستم موجود باشد، در این صورت وابستگی همزمانی وجود دارد و باید سیستم معادلات با استفاده از روش­های سیستمی نظیر SUR یا 3SLS برآورد گردد و برآورد های OLS کارآ نخواهند بود. در تمام سیستم های معادلات برآورد شده در این پژوهش، آزمون بروش- پاگان انجام شده است و مقادیر آماره آن نیز در هر جدول ارائه شده است. در صورت تأیید فرضیه صفر در این آزمون، برآورد هر یک از معادلات سیستم با استفاده از روش OLS انجام خواهد شد^[74].

آزمون تشخیص واریانس ناهمسانی سیستم معادلات یکی دیگر از آزمون های مورد نیاز در برآورد سیستم معادلات همزمان به روش 3SLS می­باشد. با استفاده از آین آزمون می توان وجود یا فقدان واریانس ناهمسانی هر یک از معادلات سیستم و همچنین کل سیستم را مورد بررسی قرار داد. بررسی واریانس ناهمسانی تک تک معادلات با توجه به آزمون­های هال-پاگان^[75] و آزمون واریانس ناهمسانی انگل^[76] انجام می­شود و بررسی واریانس ناهمسانی کل سیستم نیز با توجه به آزمون­های بریوش-پاگان^[77]، نسبت راستنمایی^[78] و آزمون والد^[79] انجام خواهد شد^[80]. با توجه به انجام آزمون های واریانس ناهمسانی، علیرغم وجود واریانس ناهمسانی در برخی از معادلات، در تمام سیستم معادلات برآورد شده مشکل واریانس ناهمسانی وجود نداشت. بنابراین اعتبار نتایج ارائه شده از این نظر نیز مورد تأئید قرار می گیرند.

تشخیص وجود یا عدم وجود خودهمبستگی یکی دیگر از آزمون­هایی است که باید به منظور تأئید درستی نتایج بدست آمده انجام گردد. در این مطالعه آزمون خودهمبستگی در تک تک معادلات سیستم و همچنین با توجه به کل سیستم مورد بررسی قرار گرفته است. آزمون خودهمبستگی تک تک معادلات با توجه به آزمون­های هاروی^[81] و دوربین واتسون^[82] انجام شده است و بررسی خودهمبستگی کل سیستم معادلات نیز با توجه به آزمون­های هاروی^[83] و گیلکی^[84] صورت گرفته است. با توجه به انجام آزمون­های فوق، وجود خودهمبستگی در سیستم معادلات برآورد شده رد می شود.

آماره­های تشخیصی R² ، کای دو^[85] و F نیز در جداول ارائه شده است. در مجموع با توجه به تمام آزمون­های خوبی برازش انجام شده، اعتبار نتایج پژوهش جهت تجزیه و تحلیل تأیید می گردند. در ادامه به تفسیر نتایج بدست آمده پرداخته می­شود.

4- بررسی تأثیر مصرف انرژی بر رشد اقتصادی، فقر و نابرابری در بخشهای مختلف اقتصادی

در این قسمت از پژوهش به بررسی تأثیر مصرف انرژی در بخش­های کشاورزی، خدمات و صنعت بر فقر و نابرابری در کشور پرداخته می­شود. قبل از برآورد این رابطه، به بررسی درصد مصرف انرژی در بخشهای مختلف طی دوره مورد بررسی پرداخته می شود. همانطور که در نمودار(1) مشاهده می شود، به ترتیب در بخش­های خدمات، حمل و نقل، صنعت و کشاورزی بیشترین میزان مصرف انرژی صورت می گیرد.

نمودار 1– سهم مصرف انرژی در بخشهای مختلف اقتصادی از سال 1353 تا 1389

منبع: محاسبات پژوهش

در ادامه به بررسی ضریب همبستگی جزئی بین متغیرها در بخشهای مختلف اقتصادی پرداخته می­شود. جدول (1) ضریب همبستگی بین متغیرها در بخش کشاورزی را نشان می­دهد. همانطور که در این جدول مشاهده می­شود میان مصرف کل انرژی در بخش کشاورزی و شاخص­های فقر و نابرابری همبستگی منفی وجود دارد. رابطه همبستگی میان دیگر متغیرهای موجود در مدل نیز در این جدول قابل مشاهده است. رابطه همبستگی میان متغیرها در بخش صنعت و خدمات نیز به ترتیب در جداول (2) و (3) نشان داده شده است.

جدول1- همبستگی میان متغیرها در بخش کشاورزی

منبع:محاسبات پژوهش

جدول 2- همبستگی میان متغیرها در بخش صنعت

منبع:محاسبات پژوهش

جدول 3- همبستگی میان متغیرها در بخش خدمات

منبع: محاسبات پژوهش

پس از بررسی رابطه همبستگی میان متغیرها، به بررسی تأثیر مصرف انرژی در بخشهای مختلف کشور بر رشد اقتصادی، فقر و نابرابری پرداخته می‌شود.

رابطه میان مصرف انرژی در بخش کشاورزی بر فقر و نابرابری در جدول (4) نشان داده شده است. نتایج بدست آمده بیانگر اینست که تأثیر نابرابری درآمدی بر ارزش افزوده سرانه بخش کشاورزی منفی و معنی­دار می­باشد. تأثیر مصرف انرژی بر ارزش افزوده بخش کشاورزی مثبت و معنی دار است و بیانگر نقش مصرف انرژی در افزایش ارزش افزوده و رشد اقتصادی در این بخش می باشد. معادله تقاضای انرژی در بخش کشاورزی نشان­دهنده آن است که نابرابری درآمد و قیمت انرژی تأثیر منفی و ارزش افزوده سرانه بخش کشاورزی تأثیر مثبت بر تقاضای انرژی در این بخش دارند. تأثیر قیمت انرژی بر تقاضای انرژی اندک و از لحاظ آماری نیز معنی دار نمی­باشد. یکی از دلایل عدم معناداری قیمت انرژی در این مدل را می­توان قیمت پائین انرژی در بخش کشاورزی طی دوره مورد بررسی دانست. برآورد تابع نابرابری در بخش کشاورزی نیز مبنی بر عدم تأئید فرضیه کوزنتس در این بخش می­باشد. ضرایب برآوردی متغیر انرژی در معادله نابرابری، نشان­دهنده اینست که مصرف انرژی در بخش کشاورزی در کاهش نابرابری مؤثر می باشد. بر اساس تابع فقر برآوردی در بخش کشاورزی، نمی توان شواهد کافی از تأثیر مصرف انرژی در این بخش بر شاخص فقر پیدا کرد زیرا ضرایب متغیر انرژی، با در نظر گرفتن شاخص­های مختلف نابرابری تأثیر متفاوت بر فقر دارند و از لحاظ آماری نیز معنی دار نمی باشند.

جدول 4- برآورد رابطه میان مصرف کل انرژی، رشد اقتصادی، فقر و نابرابری به روش 3SLS در بخش کشاورزی[86]

منبع:محاسبات پژوهش

بررسی تأثیر مصرف انرژی در بخش صنعت بر تولید(رشد اقتصادی)، فقر و نابرابری در اقتصاد ایران طی سال­های 1353 تا 1389 در جدول (5) نشان داده شده است. همانطور که در این جدول مشاهده می­شود، در برخی از سیستم معادلات تصریح شده اثر همزمانی تأئید نمی­شود و بنابراین از برآورد OLS به منظور برآورد سیستم معادلات استفاده می­شود. برآورد تابع تولید در بخش صنعت نشان­دهنده این است که مصرف انرژی تأثیر مثبت و معنی دار بر ارزش افزوده در بخش صنعت دارد، بنابراین می_­توان گفت انرژی در کنار موجودی سرمایه و نیروی کار یکی از نهاده­های مهم در بخش صنعت کشور محسوب می شود. برآورد تابع تقاضای انرژی در بخش صنعت بیانگر آن است که ارزش افزوده بخش صنعت تأثیر مثبت و معنی­دار بر تقاضای انرژی در این بخش دارد. افزایش قیمت انرژی تأثیر منفی بر تقاضای انرژی در این بخش دارد ولی هیچ کدام از ضرایب به لحاظ آماری معنی دار نیستند. برآورد تابع نابرابری در بخش صنعت نشاندهنده آن است که مصرف انرژی در این بخش تا حدودی منجر به کاهش شاخص­های نابرابری گردیده است. برآورد تابع فقر در بخش صنعت نیز نشاندهنده آن است که مصرف انرژی در این بخش تأثیر منفی بر فقر دارد اما با توجه به اینکه ضرایب بدست آمده از لحاظ آماری معنی­دار نیستند، نمی­توان نتایج بدست آمده را تأئید کرد.

 جدول 5- برآورد رابطه میان مصرف کل انرژی، رشد اقتصادی، فقر و نابرابری به روش 3SLS در بخش صنعت

منبع:محاسبات پژوهش

جدول (6)، رابطه میان مصرف انرژی در بخش خدمات بر تولید(رشد اقتصادی) و فقر و نابرابری را نشان می­دهد. همانطور که مشاهده می­شود، مصرف انرژی در بخش خدمات تأثیر مثبت و معنی­دار بر افزایش ارزش افزوده در این بخش دارد. برآورد تابع تقاضای انرژی در بخش خدمات نشان­دهنده آن است که افزایش ارزش افزوده سرانه در این بخش تأثیر مثبت و معنی­دار بر تقاضای انرژی دارد و هر چه ارزش افزوده و در نتیجه درآمد افزایش یابد، میزان تقاضای انرژی نیز افزایش می­یابد. قیمت انرژی تأثیر منفی و معنی­دار بر تقاضای انرژی در این بخش دارد. تأثیر نابرابری بر تقاضای انرژی در بخش خدمات با توجه به شاخص­های مختلف نابرابری متفاوت می­باشد. افزایش ضریب جینی و شاخص تایل باعث کاهش تقاضای انرژی می­شوند ولی از طرف دیگر تأثیر شاخص­های نابرابری اتکینسون بر مصرف انرژی در بخش خدمات مثبت است. بر اساس برآورد تابع نابرابری در بخش خدمات، وجود فرضیه کوزنتس در این بخش نیز تأئید نمی­شود. تأثیر یارانه انرژی در این بخش بر نابرابری منفی و معنی­دار است و نشان­دهنده آن است که با افزایش یارانه انرژی، نابرابری کاهش می­یابد. تأثیر مصرف انرژی در این بخش بر نابرابری با توجه به شاخص­های مختلف نابرابری متفاوت است اما هیچ کدام از ضرایب برآورد شده به لحاظ آماری معنی­دار نیستند. بنابراین نمی­توان تأثیر مصرف انرژی بر کاهش نابرابری یا افزایش آن در بخش خدمات را تأئید کرد. برآورد تابع فقر نشاندهنده آن است که مصرف انرژی، موجودی سرمایه و یارانه انرژی در بخش خدمات تأثیر منفی بر شاخص­های فقر طی دوره مورد بررسی داشته­اند اما افزایش نابرابری تأثیر مثبت بر فقر دارد. با توجه به اینکه بخش خدمات شامل بخش­های خانگی، تجاری و عمومی می­شود و مصرف انرژی در این بخش­ها ارتباط نزدیک­تری با رفاه جامعه دارد، بنابراین می­توان گفت افزایش مصرف انرژی در این بخش تأثیر مثبت و معنی­دار بر کاهش فقر دارد، از طرف دیگر با توجه به اینکه بیشترین حجم انرژی مصرفی در کشور طی دوره مورد بررسی در بخش خدمات صورت گرفته است، می توان نتیجه بدست آمده را تأئید کرد.

جدول 6- برآورد رابطه میان مصرف کل انرژی، رشد اقتصادی، فقر و نابرابری به روش 3SLS در بخش خدمات

منبع:محاسبات پژوهش

5- نتیجه­گیری و پیشنهادات سیاستی

در این پژوهش به بررسی تأثیر مصرف انرژی بر فقر به صورت مستقیم و غیر­مستقیم از طریق تولید(رشد اقتصادی) و نابرابری طی دوره زمانی 1363 تا 1389 با استفاده از روش اقتصادسنجی سیستم معادلات همزمان و برآوردگر­های مربوط به آن پرداخته شد. خلاصه­ای از نتایج بدست آمده در جدول (7) ارائه شده است:

جدول 7- خلاصه نتایج حاصل از بررسی تأثیر مصرف انرژی بر فقر و نابرابری در بخشهای مختلف اقتصادی

منبع: محاسبات پژوهش